Vergeet die Nederlandse waarden!
In opinie door Jan Dirk Snel op 21-06-2011 | 18:33
Tekst: Jan Dirk Snel
Het aardigste dat je nog over de Integratienota die minister Donner donderdag naar de Tweede Kamer stuurde, kunt zeggen is dat er geen touw aan vast valt te knopen. Iedereen kan een selectie van uitspraken naar eigen believen bijeensprokkelen. Bas Heijne had zaterdag helemaal gelijk toen hij vaststelde dat de taal van de nota ‘een mengeling van hysterie en nuchterheid’ is. Zo is het. Heijne had nog veel meer gelijk, maar als hij aan het slot stelt dat ‘het debat moet gaan over wat die Nederlandse waarden eigenlijk zijn – in deze tijd, in deze samenleving’, moesten we hem maar eens niet volgen.
Het was kennelijk het ANP dat donderdag het misverstand de wereld in hielp dat Donner ‘Hollandse waarden’ zou bepleiten. Die uitdrukking riep direct veel commentaar op: Hollandse waarden zijn immers geen Limburgse of Friese. Maar nergens in de nota komt de uitdrukking voor. Wat belangrijker is: wie goed leest, ziet dat Donner het ook nergens over Nederlandse waarden heeft. Zijn ‘theorie’ zit net iets anders in elkaar. Je hebt de Nederlandse samenleving, waarin mensen een plek moeten zien te vinden, en die berust op ‘een fundamentele continuïteit van waarden, opvattingen, instituties en gewoonten’. De ‘leidende cultuur’ bestaat dus uit meer elementen en waarden zijn er een van.
Wat die waarden zijn, valt her en der wel bijeen te sprokkelen. Het gaat in ieder geval om vrijheid, gelijkwaardigheid, verdraagzaamheid, solidariteit (tussen burgers onderling), verantwoordelijkheid en het vormen van een open samenleving. En volgens Donner vloeien dergelijke ‘kernwaarden’ voort uit ‘respect voor de waardigheid en gelijkwaardigheid van ieder mens’. Specifiek Nederlands zijn die waarden niet en dat viel eigenlijk ook niet te verwachten. Net als die van alle andere Europese landen is de Nederlandse cultuur altijd ingebed geweest in de breedheid van christendom en humanisme. Dit zijn brede, universele begrippen waar menigeen in de wereld ja en amen op kan zeggen.
Het probleem is vooral de nietszeggendheid van het rijtje dat Donner gevonden heeft en met name de toespitsing. Vrijheid, gelijkwaardigheid, tolerantie en nog meer zijn inderdaad waarden waarop ons samenleven in één en dezelfde staat berust. Ze vormen de peilers onder het politieke bestel. Het is primair de overheid die ons onze vrijheid garandeert, die ons in gelijke gevallen gelijk behandelt en die zorgt dat er in de samenleving ruimte is voor mensen met verschillende opvattingen, waarden en gewoonten. Donner draait dat om. In plaats dat hij deze waarden als een opdracht voor zichzelf als dienaar van de overheid ziet, probeert hij ze aan de samenleving voor te schrijven. Het is opvallend hoe vaak in de nota het kabinet allerlei dingen van mensen ‘verwacht’, waaronder ‘inzet om deze waarden ook in de toekomst te waarborgen’. De minister ‘veronderstelt een gemeenschappelijk fundament van gedeelde waarden en normen’.
Maar waarom eigenlijk? Dit zijn geen waarden waar men voor het onderlinge, dagelijkse verkeer in de samenleving veel aan heeft. Het overgrote deel van de samenleving deelt deze waarden al en het probleem is nu juist dat het kabinet gedoogd wordt door een partij die – heel voorzichtig gezegd - nogal wat moeite heeft met deze universele waarden. Het lijkt erop dat Donner met zijn nota vooral probeert de aandacht af te leiden. Hij wil de samenleving beleren en hij motiveert dat ook expliciet. Vroeger kon de overheid ‘een hoge mate van relativiteit en neutraliteit in acht nemen met betrekking tot opvattingen en maatschappelijk gedrag’, maar in de huidige internationaal verweven wereld zal ze ‘ook binnenslands stelling moeten nemen voor de belangen van samenleven en de waarden waar dit op berust’. Natuurlijk staan er plichtmatig mooie woorden over vrijheden en diversiteit in de nota, maar het is toch vooral dit soort gedachten dat de toon zet.
Respect voor geestelijke vrijheid spreekt bepaald niet uit de nota. Een overheid die de samenleving komt vertellen dat ze verdraagzaam en open moet zijn, is een nogal zot gezicht. Of beter: juist zo’n houding ondermijnt de openheid van de samenleving. Het blijkt ook uit de impliciete omschrijving van het nu afgeschreven ‘multiculturalisme’. Dat zou mensen ‘wederzijds tot elkaar’ hebben moeten brengen in een ‘nieuwe eenheid’, een gedachte waar trouwens het elders opgevoerde verwijt van ‘relativisme’ niet bij past. Maar was het niet eerder een recept voor vreedzaam naast elkaar leven in diversiteit?
Het is niet zo erg dat de aanduiding sneuvelt, wel verontrustend is dat Donner geen enkel alternatief concept oppert hoe diversiteit en geestelijke vrijheid wel gewaarborgd kunnen worden – door de overheid, niet door de samenleving. Hij klaagt wel steeds dat de samenleving uit elkaar zou kunnen groeien en dat groepen langs elkaar heen zouden kunnen leven, maar wie de huidige, extreem homogene samenleving beziet, zal eerder het tegendeel constateren. Wordt de groepsdruk zich te conformeren aan de meerderheidscultuur niet eerder te groot? En is deze nota daar niet een nieuw blijk van?
Wij weten niet precies wat onze waarden zijn en al helemaal niet wat Nederlandse waarden zijn. Om welke waarden we geven, ontdekken we pas op het moment dat ze in het geding zijn. Daarom is het voorstel van Bas Heijne ook niet vruchtbaar. Je kunt niet in het luchtledige een lijstje ‘Nederlandse waarden’ opstellen en je hebt er voor de dagelijkse praktijk ook niets aan. Maar wat we wel weten, is dat een goede, vreedzame samenleving alle ruimte biedt voor waarden om te botsen. Zo pas komen we verder. En dan moet er ook de ruimte zijn voor groepen om de eigenheid te bewaren. De overheid dient de samenleving, de samenleving staat niet in dienst van de overheid, zoals Donner nu doet voorkomen.
En als je als kabinet mensen wilt binden, dan doe je dat niet door ze een rijtje waarden op te dringen, maar door projecten op te stellen waar de gemeenschappelijke aandacht naar uitgaat. Integratie bereik je pas echt door het niet over integratie te hebben.
Jan Dirk Snel is filosoof. Eerdere artikelen van Jan Dirk Snel op Republiek Allochtonie leest u hier
Zie ook:
Integratienota integratie, binding, burgerschap (pdf)
Stoppen met integratiebeleid is historische vergissing
Integratiebeleid Rutte I mist onderbouwing
De zin en onzin van minderhedenbeleid
Meer over donner, integratiebeleid, integratienota, jan dirk snel, waarden en normen.
