Kiespijn – SCP en het onbehagen van de Nederlanders, Plan B en Rechtsstatelijkheid
In opinie door Martijn de Koning op 15-02-2017 | 13:46
Door Martijn de Koning
Het SCP publiceerde deze week haar rapport Kwesties voor het kiezen. Welke maatschappelijke kwesties zijn voor burgers van belang en zullen een rol zullen spelen in de campagne rond de Tweede Kamerverkiezingen van dit jaar en de daaropvolgende kabinetsformatie? Het SCP richt zich op drie thema’s specifiek: de toegankelijkheid van de zorg, de politie en sociale veiligheid, en de oudedagsvoorziening via de AOW en de aanvullende pensioenen. Dit zouden voor burgers en beleidsmakers cruciale kwesties zijn die ook steeds hoog scoren in het nationaal probleembesef. In het rapport wordt echter ook veel aandacht besteed aan maatschappelijke tegenstellingen waarbij moslims en islam voornamelijk als object van die focus een belangrijke rol spelen. Van dat deel hier een bespreking.
Onbehagen en een sterke identiteit
In het bijzonder de kinderen van niet-westerse migranten zouden onbehagen voelen over de Nederlandse samenleving. Jonge Turkse en Marokkaanse Nederlanders zijn gericht op Nederland en hebben een sterke identificatie met het herkomstland van hun ouders en met het geloof. Ze zouden veel belang hechten aan het naleven van de regels, maar het SCP vermeldt er niet bij welke regels dat dan zouden zijn.
Vroomheid, als in het naleven van die regels dus en het zoeken naar hoe men zich door de islam kan laten leiden is belangrijk. Volgens het SCP lijkt het leven in een westerse samenleving “met opvattingen en gedragingen die niet stroken met wat het geloof voorschrijft” bij te dragen aan de vastberadenheid om dicht bij het geloof te blijven. Omdat onduidelijk is welke opvattingen en gedragingen volgens het SCP (of de jongeren?) niet stroken met islam, blijft het ook hier gissen wat men precies bedoelt ook al zou de leefstijl van moslimjongeren daarmee flink verschillen van die autochtone jongeren. De tegenstelling tussen autochtoon en moslim is onhandig: er zijn immers ook geautochtoniseerde burgers die moslim zijn en waar de verschillen dan zitten leren we ook niet.
De moslimidentiteit biedt alternatieven volgens het SCP, enerzijds, voor een Marokkaanse identiteit omdat ze de verbinding geeft naar een grotere gemeenschap, een gevoel ergens bij te horen en met sterke morele kaders. Ik heb het idee dat het SCP zich hier op ouder onderzoek beroept: deze tegenstelling is toch wel wat achterhaalt in de literatuur. Daarnaast zou de moslimidentiteit een alternatief bieden voor een identificatie als Nederlander. Volgens het SCP voelt 40% van de Turkse en Marokkaanse Nederlanders zich niet thuis in Nederland. Dat is een zorgwekkend percentage temeer omdat de politiek dit blijft wijten aan een gebrekkige integratie.
Nog zorgelijker is dat Turkse en Marokkaanse Nederlanders negatiever zijn geworden over hun kansen en het leven in Nederland. Ook “ervaren [ze] vaker discriminatie.” Het is opmerkelijk dat het SCP discriminatie hier beperkt tot ervaringen. Inmiddels is immers (ook uit ander SCP onderzoek) wel helder dat Turkse en Marokkaanse Nederlanders structureel gediscrimineerd worden en over de aanwezigheid van anti-moslim racisme is in serieuze beleids- en onderzoekskringen ook weinig discussie. Het recente rapport van de Nederlandse advocatenorde over rechtsstatelijkheid en verkiezingen laat ook zien dat politieke partijen, onder het mom van terrorismebestrijding, bereid zijn om grondrechten aan te tasten hetgeen niet alleen maar wel vooral consequenties zal hebben voor mensen met een migratieachtergrond. En ook in dit rapport besteedt het SCP aandacht aan etnisch profileren.
Volgens het SCP zijn overigens ook Surinaamse Nederlanders (“een groep waarvan de structurele positie relatief goed is”) zich minder thuis gaan voelen. In het algemeen zo blijkt uit het SCP onderzoek, zijn met name tweede generatie Nederlanders en jongeren bezorgd over hun kansen en het maatschappelijk klimaat in Nederland. Het SCP noemt dit de integratieparadox: de fixatie op achterstand en problemen leidt tot onderwaardering of zelfs uitsluiting bij de meest zogeheten geïntegreerde groepen. Volgens SCP zorgt het “gevoel van uitsluiting” voor het risico dat groepen zich in toenemende mate voor elkaar afsluiten. Een ander antwoord is, zo blijkt uit De Volkskrant van vandaag, is de exit-optie oftewel Plan B: sommige Marokkaanse Nederlanders houden serieus rekening met het feit dat het in de toekomst wellicht noodzakelijk zal zijn om een nooduitgang uit Nederland te hebben.
Ook onder veel geautochtoniseerde burgers is onbehagen te merken over Nederland en dan in het bijzonder op het thema ‘integratie en immigratie’. Waar Nederlanders met een migratieachtergrond volgens het SCP discriminatie “ervaren”, vindt een groot gedeelte van de “Nederlanders” (ik neem aan dat men de witte geautochtoniseerde Nederlander bedoelt) volgens het SCP dat er nauwelijks sprake is van discriminatie. Zij zouden juist een gevoel van “culturele dreiging” ervaren in het bijzonder “door de instroom van moslims”. Als dat klopt geeft dat goed aan hoe sterk het anti-moslim racisme momenteel is.
Het SCP heeft op basis van onderzoek geen aanleiding om te veronderstellen dat de opvattingen over migranten de laatste jaren negatiever zijn geworden, maar wel heeft een grote groep Nederlanders het gevoel dat Nederland zijn eigenheid zou verliezen. Dat zie ik in mijn eigen onderzoek overigens ook terug onder mensen met een migratie-achtergrond dus het niet duidelijk wie het SCP hier bedoelt, maar waarschijnlijk niet die laatste groep. Men stelt immers ook dat de grote diversiteit (als in “achtergronden, geloofsovertuiging en normen en waarden”) daaraan bijdraagt. Het gaat dan in het bijzonder om moslims (die verbonden worden met “geweld en substantiële verschillen in waardeoriëntaties”). Het debat over Zwarte Piet wordt eveneens genoemd als voorbeeld van “‘Nederland is Nederland niet meer.’”. Het is best opmerkelijk eigenlijk dat dat idee dus klaarblijkelijk alleen aan geautochtoniseerde burgers wordt toegeschreven. Zoals ik al eerder beschreven heb, leidde de moord op Fortuyn al tot een discussie onder Marokkaanse Gouwenaren over wat Nederland nu eigenlijk was. Ook het zich niet thuis voelen in Nederland kan daarmee verband houden.
Het debat over diversiteit en islam
Volgens het SCP wordt de discussie over die zaken verhevigd doordat jongeren uit migrantengroepen nadrukkelijker dan voorheen hun plaats in de samenleving opeisen. Dat speelt ongetwijfeld een rol, maar is toch ook een wat problematische interpretatie want op zijn minst eenzijdig. Eén van de andere kanten van dat verhaal (behalve dat dit een typisch kip en ei vraagstuk is) is dat de nadruk waarmee jongeren dit zouden doen, te maken heeft met de weigering onder witte geautochtoniseerde burgers om plaats te maken en met de neiging om op racistische wijze te reageren op claims vanuit jongeren uit migrantengroepen. Zie bijvoorbeeld de scheldpartijen en dreigementen aan het adres van anti-zwarte piet activisten, Sylvana Simons en moskeeën die over willen gaan tot nieuwbouw en/of de openbare oproep tot gebed. We zien hier eigenlijk een probleem door de hele integratieparagraaf heen: de witte geautochtoniseerde Nederlander is de norm en de rest is de afwijking.
Het debat lijkt volgens het SCP op een “dovemansgesprek: standpunten liggen ver uit elkaar, mede als gevolg van een fundamenteel andere perceptie van de vraagstukken en problemen die in verband worden gebracht met integratie.” De vraag is toch wel onder meer wat de zwarte piet kwestie nou met integratie te maken heeft en welbeschouwd heeft islam er ook weinig mee te maken maar goed dat ligt politiek gezien duidelijk anders.
Het SCP waarschuwt overigens terecht tegen het verabsoluteren van de tegenstellingen tussen de geautochtoniseerde en geallochtoniseerde burgers. Volgens het SCP gaat er achter die aanduiding “een enorme diversiteit schuil, zowel in achtergronden als in opvattingen.” Het SCP verwacht dat de diversiteit in etnische achtergronden zal toenemen en spreekt daarbij van superdiversiteit: de diversiteit wordt diverser. Migrantengroepen en geautochtoniseerde Nederlanders zijn dus geen homogene groepen: er bestaat een grote diversiteit in overtuigingen en opvattingen. Opvallend is dat men stelt: “Ook onder autochtone Nederlanders bestaat er grote diversiteit in opvattingen, probleemanalyses en oplossingsrichtingen als het gaat om integratie en immigratie. Zo wordt de multiculturele samenleving verschillend gewaardeerd en zijn er uiteenlopende opvattingen over bijvoorbeeld het opnemen van vluchtelingen.” Heeft men dit niet onderzocht voor de geallochtoniseerde burgers?
Raciaal radicaal
De zorgen van de Nederlanders (niet helemaal duidelijk wie) richten zich ook op groepen die volgens het SCP “op grote afstand” staan van de Nederlandse samenleving: “geradicaliseerde en extremistische moslims”. Dat is een beetje rare interpretatie, in die zin dat die groepen natuurlijk gewoon hier leven in de samenleving en niet op afstand. Volgens het SCP, en ik denk dat dat wel klopt, zou er een consensus zijn onder experts dat de groep extremisten “betrekking gering van omvang is”.
Het SCP reserveert het label extremist specifiek voor die groep: degenen die daadwerkelijk overgaan tot geweld. Volgens het SCP gaan zogeheten “radicale moslims” minder ver: “zij streven naar een hervorming van de samenleving op grond van hun fundamentalistische geloofsovertuiging. Dit gaat gepaard met een af wijzing van de huidige sociale, morele en politieke orde. Radicale moslims voelen zich persoonlijk verantwoordelijk voor het nastreven van een op de islam gebaseerde maatschappelijke orde, maar maken geen gebruik van geweld.” Hoe die dit dan zouden doen blijft onduidelijk en volgens het SCP is verschil van mening over de omvang, aard en impact van deze groep. Zij verwijzen dan onder meer naar Koopmans en Tillie wanneer zij stellen dat sommige van meningen zijn “dat radicale opvattingen en extremisme niet zonder meer in elkaars verlengde liggen. Andere experts zien wel een directere relatie tussen radicaal gedachtegoed en extremisme.”
Het SCP vergeet dan wel dat ook Koopmans stelt dat er, bijvoorbeeld, een lange weg zit tussen steun voor geweld uit naam van een religie en het daadwerkelijke gebruik van geweld. Het SCP stelt daarbij ook nog: “Steun en begrip voor radicaal gedachtegoed kan daarnaast een voedingsbodem en legitimatie zijn voor anderen om over te gaan tot geweld.” Hiermee verwoordt zij het nogal problematische uitgangspunt van het anti-radicaliseringsbeleid dat eigenlijk een soort lineair hellend vlak argument is: als men in aanraking komt met radicaal gedachtegoed dan kan dat leiden tot geweld. Het is me niet helemaal duidelijk of het SCP dit bedoelt, het lineaire denken wordt wel door de meeste anti-radicaliseringsonderzoekers afgewezen, zeker in haar directe causale opvatting.
Het SCP stelt dat het onderzoek naar radicalisering laat zien dat er niet één maar tal van factoren van invloed zijn op radicalisering en extremisme. Enkelvoudige oplossingen zijn er niet voor dit vraagstuk zo stelt men en het bestrijden ervan zal lang duren. Volgens het SCP valt die bestrijding ook deels buiten het integratiebeleid (men ziet een rol voor de AIVD), maar kan het integratiebeleid wel bijdragen aan het bestrijden van radicalisering door sociale en culturele uitsluiting tegen te gaan: “Immers, een van de factoren achter radicalisering en extremisme is het brede gevoel, vooral onder jonge moslims, geen deel uit te (mogen) maken van deze samenleving. Ook een verbetering van de onderwijs- en arbeidsmarktpositie kan een bijdrage leveren, maar het is zeker niet zo dat alleen lager opgeleiden en werklozen vatbaar zijn voor radicalisering.” Overigens zijn die genoemde problemen ook een belangrijke inspiratiebron voor veel jonge moslims om zich op tal van manieren in te zetten voor groepen in deze samenleving zo is de indruk uit mijn eigen onderzoek. Opvallend is hier dat er geen aandacht is voor het geweld tegen minderheden, inclusief asielzoekers. Klaarblijkelijk wordt het vraagstuk van radicalisering gereduceerd tot moslims.
De rol van de overheid: modernisering van de islam?
Het SCP doet hierbij een opmerkelijke suggestie overigens. Waar het SCP zich enerzijds afvraagt of de overheid wel een rol heeft in het terugdringen van maatschappelijk onbehagen en het bij elkaar brengen van burgers, doet men in relatie tot radicalisering de volgende suggestie:
De overheid zou verder een bijdrage kunnen leveren door de modernisering van de islam te bevorderen en liberale moslims te steunen, als tegenwicht tegen de radicale islam, die een sterke aantrekkingskracht uitoefent op jongeren.
Dit is politiek problematisch en onhaalbaar lijkt me, maar de vraag is ook of dit wenselijk is als de overheid zich nadrukkelijk gaat richten op een modernisering van de islam en het steunen van liberale moslims (wat dat dan ook moge zijn). Aan de andere kant, heeft de overheid dit natuurlijk al jaren geprobeerd bijvoorbeeld met het scheppen van (de mislukte) opleidingen tot imam en geestelijk verzorger. Tegelijkertijd is het toch ook wat naïef: onderzoek leert ons immers dat modernisering en liberale opvattingen geen garantie vormen dat er geen politiek geweld meer wordt als de politieke grieven die men heeft niet worden weggeruimd.
Eigenlijk zou ik ook iets moeten opschrijven wat de politiek wil. Maar dat is niet de moeite waard. De positie van moslims wordt zoals al jaren gebruikelijk, gereduceerd tot integratie en anti-radicalisering. Als het gaat om het bestrijden van discriminatie en racisme zijn er geen plannen die erop wijzen dat dit, in tegenstelling tot voorgaande jaren, serieus en structureel wordt aangepakt door de politieke partijen. Wat dat betreft is het lachen als een boer met kiespijn.
Martijn de Koning is antropoloog. Dit artikel verscheen eerder in twee delen op Closer, zijn weblog. In overleg met de auteur is het stuk ook op Republiek Allochtonië geplaatst. Meer van Martijn de Koning op Republiek Allochtonië hier.
Volg Republiek Allochtonië op twitter of like ons op facebook.
Waardeert u ons werk? U kunt het laten blijken door een bijdrage over te maken op rekeningnummer NL12INGB0006026026 ten name van de stichting Allochtonenweblog te Amsterdam. Met een donatie van 5 euro zijn we al blij. Meer mag ook!
Meer over islam, martijn de koning, multicultureel onbehagen, onbehagen, rechtsstaat, scp.
