De Onschuld der Moslims – In Tien Vragen en Antwoorden II
In opinie door Martijn de Koning op 18-09-2012 | 00:10
Het tweede deel van De Onschuld der Moslims, geschreven door Martijn de Koning naar aanleiding van de protesten in verschillende landen tegen de film The Innocence of Muslims.
In deel I ging De Koning onder andere in op de vragen: wat is er gebeurd? Wie zit er achter de film? Hoe bereikte de film het Midden-Oosten? Wie demonstreerden er tegen? En waarom wordt er gedemonstreerd?
In deel II komen de volgende vragen aan bod: zijn de rellen irrationeel, doelloos en zinloos? Hoeveel slachtoffers zijn er nu? Hoe zit het met de vrijheid van meningsuiting? Wat zegt dit over de Arabische Lente? En, wat gebeurt er in Europa?
6. Zijn de rellen irrationeel, zinloos en doelloos?
De meeste aandacht in relatie tot The Innocence of Muslims gaat uit naar de rellen. Termen als ‘haatbaarden’, ‘moslimgekkies’, ‘booslims’, en ‘wilde moslimmannen’ doen veelvuldig de ronde en ook de kwalificaties voor de makers van de film zijn geen haar beter. Alsof deze mensen alleen gedreven worden door haat en collectieve gekte en een ‘achterlijke’, ‘pre-moderne’, religie of ‘domrechtse’ ideologie. Rellen zijn echter zelden volledig spontaan en hebben vaak heldere doelen en regels en zijn in die zin, zoals veel onderzoekers al hebben laten zien, te vergelijken met rituelen.
Dat geldt ook voor de film. Net als Submission I, de Mohammed cartoons, het verbranden van de Quran en Fitna is de film gebaseerd op een provocatie ritueel dat meestal drie stappen kent: een selectie wordt gemaakt van de centrale symbolen die staan voor een bepaalde groep en vervolgens wordt de manier gekozen om die symbolen te ontheiligen. Als derde stap wordt de schuld voor alle reacties op die ontheiliging geschoven op het bordje van die bepaalde groep. Het is hun schuld dat er wordt geprotesteerd en dat er rellen zijn, de provocateurs staan daar los van. Het doel van deze provocatie is om een sterke wij-zij tegenstelling te scheppen op basis van bekende stereotype beelden die het hele verhaal een zeker logisch karakter verlenen omdat ze verwijzen naar reële personen of gebeurtenissen.
Demonstraties en rellen doen iets soortgelijks. Zij dragen eveneens een specifieke identiteit uit en hebben als doel deze tegelijkertijd te creeeren door significante plekken te bezetten of aan te vallen. Soms valt dit samen met een provocatie-ritueel; denk aan de Oranjemarsen in Noord-Ierland. Iets dergelijks kan puur symbolisch machtsvertoon zijn, maar ook de ‘zuivering’ van bepaalde publieke ruimten als doel hebben door ‘vreemde’ (als in niet-behorend tot of zelfs vijandig aan de eigen groep) elementen te verwijderen. Bijvoorbeeld door het aanvallen, plunderen en in de brand steken van bepaalde gebouwen. Daarbij gaat het ook om de controle van de publieke ruimte; wie is er de baas van de publieke ruimte en wie heeft zeggenschap / beschermt bepaalde symbolen? En daarmee ook wie heeft het voor het zeggen in de wijdere samenleving? (Zie bijvoorbeeld de reactie op ongeregeldheden in Antwerpen en de reactie in de VS op de gebeurtenissen in het Midden-Oosten.). Geweld en demonstraties kunnen zich ook op de eigen groep richten wanneer er mensen zijn die weigeren om mee te doen. Veel vaker overigens zie je ook dat organisatoren er juist op hameren dat er geen geweld gebruikt mag worden. In beide gevallen dienen demonstraties en (het gebrek aan) geweld ook om de eigen mensen te disciplineren.
Kijk je naar de film en naar de slogans van de demonstranten zie je verder dat de ‘tegenstander’ gedemoniseerd wordt door deze te presenteren als een bedreiging voor de integriteit, waardigheid en culturele waarden van de eigen groep. Hoe dit gebeurt of moet gebeuren is vaak weer onderwerp van heftige interne debatten. De rituele constructie van provocaties, demonstraties en rellen heeft dus als doel de eigen identiteit te presenteren, te versterken en te vormen. Tegelijkertijd maken ze gebruik van al eerder bestaande sjablonen: moslims kunnen niet tegen kritiek en vrijheid van meningsuiting / Het Westen, de VS, is anti-islam. Dat er geweld bij komt kijken is te betreuren, maar niet zo vreemd. Het vormen van een eigen identiteit gebeurt helaas ook vaak met behulp van geweld. Cynisch gesteld, er zijn weinig dingen zo goed voor een sterke eigen identiteit als betrokken zijn bij een gewelddadig conflict. Of dit nu de War on Terror is of the Global Jihad.
Tot slot, iedereen die in discussies, analyses, media en dergelijke ingaat op een dergelijk conflict wordt onderdeel van het ritueel op het moment dat men geen afstand houdt tot het wij-zij denken. Afbeeldingen en films zijn uitstekend materiaal in de propaganda strijd. We denken te weten wat we zien, maar in feite zijn het vaak krachtige verstoringen van de realiteit van de straat. We mogen de indruk hebben dat de halve wereld in brand staat, in werkelijkheid gaat het maar om een zeer klein aantal demonstranten. Mediaberichtgeving in termen van ‘de moslims’ of ‘de koptische christenen’ zijn geen weergave van wat er aan de hand is, of een duiding en analyse van de fenomenen, maar worden onderdeel van de strategieeen van verschillende groepen om de wij-zij tegenstelling op te roepen en te bestendigen.
7. Hoeveel slachtoffers zijn er nu?
Naast de Amerikaanse ambassadeur in Libië, zijn er helaas nog zeven slachtoffers te betreuren (and counting wellicht). Zet dat overigens ook even af tegen de ongeveer 100.000 doden tijdens de opstanden. Naast deze doden zijn de belangrijkste slachtoffers de Syrische burgers. Want wie heeft het nu nog over hen?
8. Hoe zit het met de vrijheid van meningsuiting?
In zijn algemeenheid, in het Westen, goed. Elders minder. Dat mensen het recht hebben een dergelijke film te maken, lijkt bij de veel opiniemakers buiten kijf te staan (maar zie Imran Khan). Er zijn pogingen geweest om ook op wereldschaal (bij de VN) het belasteren en belachelijk maken (defamation) van religie te verbieden. Je kunt inderdaad stellen dat de internationale mensenrechten een weerspiegeling zijn van seculiere liberale en democratische waarden, in plaats van die van religieuze (hoewel ze nauw verbonden zijn met christelijk erfgoed). Wat overigens niet wil zeggen dat religieuze mensen de huidige internationale mensenrechten niet willen (daar gingen onder meer de opstanden over in het Midden-Oosten). Een bescherming van religieuze waarden onder het mom van mensenrechten zou gezien kunnen worden als een correctie ten gunste van religies, maar dit is niet gelukt. Ook de Amerikaanse wet biedt geen mogelijkheden een dergelijke film te verbieden.
Ingewikkelder wordt het als vrijheid van meningsuiting onderdeel wordt van het spel van de politieke en religieuze entrepeneurs. Dan wordt het onderdeel van de wij-zij tegenstelling waarbij ‘wij’ westerlingen natuurlijk geen lange tenen hebben en voor de vrijheid staan terwijl ‘hullie’ moslims gewoon nergens tegenkunnen. Dan wordt een vreedzame demonstratie van moslims tegen de film ook al snel een demonstratie van extremisten puur vanwege het feit dat ze tegen een film demonstreren. En dan wordt iemand die de vrijheid van meningsuiting verdedigd al snel iemand die ook de film goedkeurt. Het is ook in dit licht dat we het maken van deze film moeten zien. Degene die film maakte, wilde scoren over de hoofden van Israelische joden tegen moslims en weet zich daarbij beschermd door de vrijheid van meningsuiting en de film wordt gezien als consequentie van de vrijheid van meningsuiting. De demonstraties van moslims klaarblijkelijk niet altijd.
9. Wat zegt dit over de Arabische Lente?
De term Arabische Lente is zo fout dat ik er een aparte post aan zou moeten wijden; andere keer misschien. Laten we het nu maar even gebruiken als label voor de golf aan opstanden in de Arabische wereld. Is dit nu het resultaat van de Arabische Lente? Is dit nu het gevolg van democratie in het Midden-Oosten? Dat soort commentaren zie je geregeld voorbij komen en de spijt en treurnis druipen ervan af; spijt en treurnis over Westerse belangen overigens in het algemeen. Maar als de Arabische Lente iets wegheeft van bijvoorbeeld de Val van de Muur of de Franse Revolutie dan weten we dat dit soort opstanden nooit direct leidt naar vrijheid en democratie, maar vaak nog een terugslag krijgt die juist haaks staat op de ontwikkeling naar democratie (mijn hemel je mag toch hopen dat men niet het patroon van na de Franse Revolutie gaat volgen…). De omwentelingen, of pogingen daartoe, zijn nog een maar amper een jaar oud en heel veel zinnigs valt er dus niet over te zeggen over de toekomst. Dergelijke opvattingen verraden vooral het racistische idee dat men vindt dat de moslim of de Arabier toch echt een andere mentaliteit heeft dan de Europeaan. En ieder geval zijn die Arabieren in dat gedachtegoed erg ondankbaar, want ‘we’ hebben ‘ze’ toch zo goed geholpen en nu vermoorden ‘ze’ ‘onze’ ambassadeur; kunnen ze niet wat dankbaarder zijn?
10. Wat gebeurt er in Europa?
Ik beperk me tot Engeland en Nederland aangezien dat de landen zijn die ik volg. In beide landen zijn er inmiddels demonstraties geweest, maar in beide landen zijn er ook grote twijfels of men wel de straat op moet gaan. Sommigen vrezen voor rellen, anderen zien er het nut er niet van in, anderen vrezen vereenzelvigd te worden met radicalen (zie hiervoor) en velen zijn ook teleurgesteld over de gewelddadige reacties die volgens hen meer kwaad doen aan de islam dan de film. Anderen vragen zich af of demonstreren wel des islams is, hoewel dat nu toch maar een beperkt sentiment lijkt te zijn.
In Engeland zijn tal van groepjes de straat op gegaan met allerlei flyers, brochures en boekjes over de islam en in het bijzonder de profeet Mohammed. Daarnaast was er een demonstratie in Londen, van ongeveer 150 man, bij de Amerikaanse ambassade waarbij betogers anti-Amerikaanse leuzen riepen en de Amerikaanse vlag verbrandden. In Nederland was er vrijdag op de Dam een kleine demonstratie van enkele tientallen mensen. Aanvankelijk wilde men naar het Museumplein, waar het Amerikaanse consulaat is, maar daar zag men toch van af. De demonstratie op de Dam verliep in mijn ogen (ik was aanwezig) rustig. De manifestatie was georganiseerd door stichting Cleopatra die zich overwegend bezighoudt met multiculturele activiteiten in de vorm van kooklessen en andere cursussen. Ik ken de organisatie niet, maar op het eerste gezicht heeft de club niet een heel erg politiek karakter behalve wellicht dan dat men zich erg verbonden voelt met de situatie in Egypte in soms niet mis te verstane (of juist wel?) teksten. Dit zeggen ze zelf over hun stichting:
Belangrijker denk ik overigens zijn de debatten op social media onder moslims over de film, over de daaropvolgende reacties in het Midden-Oosten en over de mogelijkheid om in Nederland en Engeland te demonstreren. Groepen als The Arrivalists keuren zowel de film als de gewelddadige protesten af en op WijBlijvenHier kunnen we iets soortgelijks vinden. De reactie van Hizb ut Tahrir daarentegen is veel militanter. Anderen verspreiden via Twitter en Facebook bijvoorbeeld de volgende flyers: 
Op zondag 16 september was er een demonstratie op het Museumplein georganiseerd door Behind Bars. Er was veel pers aanwezig, ik schat zeker zo’n 40 journalisten. Daarnaast waren er zichtbaar zeker 25 agenten aanwezig, maar waarschijnlijk meer aan de hoeveelheid mannen met oortjes te zien. Het aantal demonstranten bedroeg zo’n 120, over de hele dag schat ik zo’n 150; ongeveer het aantal dat ik verwacht had. De demonstratie bestond uit diverse toespraken en het roepen van slogans. De gebruikelijke slogans, maar ook de slogan: obama obama, wij zijn allemaal osama. De woordvoerder erkent dat dit een gevoelige slogan is, maar ‘Jullie zoeken de grens op, dan wij ook.’ Met grens verwijst hij naar de profeet Mohammed. Volgens hem hebben ‘jullie’ (het westen, amerika) onze grondstoffen al, onze landen, onze vrouwen (hij verwijst naar Aafia Siddiqui), maar van onze profeet blijf je af. Dit hoorde ik ook tijdens de toespraken waarin voortdurend verwezen werd naar het onrecht in de moslimlanden, de aanvallen van Amerika: Maar niet onze profeet!
In die zin (zie ook één van de commentaren op het stuk van gisteren) is het terecht om in de verklaringen en analyses van de protesten niet te snel gevoelens over de film naar de prullenbak te verwijzen en alleen te kijken naar de politieke context, war on terror en het werk van politieke entrepeneurs. Je hoeft in analyses niet klakkeloos de uitlatingen van respondenten over te nemen, maar ze volkomen negeren en alleen verwijzen naar de politieke context betekent dat je de uitlatingen van mensen ook niet erg serieus neemt en eigenlijk stelt dat men leidt aan een vals bewustzijn. De uitlatingen van de woordvoerder zijn in die zin dan ook zeer verhelderend doordat ze het ongenoegen over de film en het beschimpen van de profeet plaatsen in die politieke context. In de toespraken werd ook voortdurend een beroep gedaan op moslims als ‘broeders’ om op te komen voor elkaar in de ‘oorlog tegen moslims’ en in de strijd van de moslims tegen de ‘tirannen’. Met name de verwijzingen naar Jemen waren legio waar Amerika voortdurend aanvallen uitvoert met drones. Af en toe waren er verwijzingen naar de Nederlandse politiek, in het bijzonder Wilders.
Hier twee korte impressies die op Youtube geplaatst zijn (als u even goed kijkt, ziet u uw favoriete antropoloog ook nog heel even):
(Later deze week volgt een uitgebreider verslag van deze demo)
Deel 1 en Deel 2 zijn gebaseerd op eigen waarnemingen en gesprekken.
Daarnaast is gebruik gemaakt van de volgende uitstekende bronnen:
“Was the Arab Spring Really Worth It?”: The Fascinating Arrogance of Power Libya Recap: Snapshots from Social Media
An Annotated Map of Today’s Protests and of the ‘Muslim World’ – Max Fisher – The Atlantic
Of Stupid Men and Smart Machines Romney Jumps the Shark: Libya, Egypt and the Butterfly Effect | Informed Comment
#NoToViolence (with images, tweets) · islamoyankee · Storify
Embassy attacks in Libya and Egypt are about more than religion – latimes.com
Beyond religion: Getting to the heart of the violence – CBS News
YouTube Terrorism | Culture | Religion Dispatches
tabsir.net » The “Muslim” Problem (1) Wall Photos Riots and Rituals: The Construction of Violence and Public Space in Hindu Nationalism – Peter van der Veer
Activism in the Coptic Diaspora: A Brief Introduction
Dreaming of the Apocalypse – Opinion – Al Jazeera English
De uiteindelijke weergave en interpretatie is natuurlijk geheel mijn verantwoording. Wellicht volgt er eind van de week nog een update en dan wel over de Onschuld der Moslims als anti-semitische film. Martijn de Koning is cultureel antropoloog. Dit stuk is eerder op zijn blog Closer verschenen. zie hier.
In overleg met Martijn de Koning is het ook op Republiek Allochtonië geplaatst.
Eerdere blogs van Martijn op dit weblog vind je hier
Volg Republiek Allochtonië op twitter of like onze facebookpagina. Bezoekt u dit blog geregeld? Waardeert u ons werk? U kunt het laten blijken door ons te steunen.
p>
Meer over innocence of muslims, islam, islamdebat, martijn de koning, sharia4belgium, vrijheid van meningsuiting.
