De dehumanisering van vluchtelingen
In opinie door Martijn de Koning op 21-09-2015 | 07:56
Tekst: Martijn de Koning
We zijn er aan gewend. Iedere cultuur zijn eigen afgebakende gebied en de mensen van die cultuur wonen daar en niet elders. En blijven daar. We mogen de wereld graag indelen in overzichtelijke soevereine hokjes die duidelijk van elkaar afgegrensd zijn en waar mensen geworteld zouden zijn (natuurtaal is nogal veelvoorkomend hier) en denken dat dat de natuurlijke orde is waarbij plaats, cultuur en volk als vanzelfsprekend bij elkaar horen. Lekker overzichtelijk, maar zo werkt het natuurlijk niet en er is natuurlijk niks natuurlijks aan. Mensen reizen, als toerist, als emigrant, als zakenlui en als mensen met een, al dan niet vreedzame, missie.
Dat is niet allemaal hetzelfde zult u zeggen. En dus moeten we onderscheid maken. Dat zou kunnen, maar dat onderscheid maken is niet neutraal. Het is nauw verbonden met racisme, nationalisme en andere ideeën van hoe Wij zijn en hoe Wij ons gedragen.
De regulering van vluchtelingen
Er is niemand in paniek wanneer er jaarlijks een miljoen toeristen naar Amsterdam komen: dat is simpelweg een organisatorische kwestie. Dan gaat het om mensen die we vrij toegang geven, van wie we hopen dat ze hier (veel) geld uitgeven en dat ze hier voor korte blijven. Anderen zoals expats blijven langer maar zijn hoger opgeleid dan veel anderen en zouden ook veel geld uitgeven. In de categorieën toerist, zakenlui en expats gaat het vooral om mensen uit Westerse landen, veelal wit en hoog opgeleid. Daar hanteren we dus andere regimes voor dan voor mensen uit conflict- en rampgebieden. En dat is deels dus de kracht van de labels: we identificeren een groep mensen die we liever niet hebben (laag opgeleid, niet wit, arm), daar plakken we een label op (we objectiveren ze) en dan worden ze onderwerp van beleid.
Dat beleid bestaat bij vluchtelingen uit het faciliteren van terugkeer voordat het veilig is, ze als tweederangsburger in asielprocedures houden en ze na jaren alsnog uitzetten, opzetten van visa- en asielprocedures en het afschuiven van het organisatorische en humane probleem naar de regio’s (waar vervolgens gekort wordt op de opvang).
Waar de vluchtelingen in de regio worden opgevangen noemen we ze ‘vluchtelingenkampen’ en wanneer ze hier in Nederland worden opgevangen heten ze ‘asielzoekerscentra’. Daarmee hebben we de mensen in kwesties verschillende transformaties doorgemaakt die erop neer komen dat ze in een westerse bureaucratisch systeem van organiseren en labellen terecht zijn gekomen. Het bij elkaar zetten van mensen, of dat nu in kampen of centra gebeurt, zorgt ervoor de overheden en NGO’s de mogelijkheid hebben de mensen te reguleren en ze tegelijkertijd zichtbaar te maken als humanitaire, politieke, sociale en gezondheidskwestie (aan het einde en vlak na de Tweede Wereldoorlog werden ze ook nog behandeld als militaire kwestie en verschillende werk- en concentratiekampen werden omgetoverd tot verzamelcentra voor vluchtelingen). De mensen zijn daarmee vaak een probleem van Afrika of het Midden-Oosten en voor het westen.
Bij vluchtelingen is daarbij het taalgebruik echt anders dan bij de andere categorieën mensen. Er wordt over hen gesproken als ‘ontworteld’, ‘onrein’, ‘immoreel’, ‘crimineel’, ‘terroristisch’ en ‘gelukzoekers’. In plaats van als, bijvoorbeeld, mensen die hun recht op het nastreven van geluk opeisen (want laten we wel wezen, in welk hokje we geboren worden en in welke locatie is niet echt onze verdienste maar bepaalt wel onze toekomst).
De ideale vluchteling
Dat soort termen laat ook zien dat het in onze voorstellingen en representaties van vluchtelingen gaat over ideeën wat voor personen dit zijn: ze zijn niet rijk, hebben ‘een andere cultuur’ en ze gedragen zich op een bepaalde manier. Dat wil zeggen in ieder geval niet met iphones, geweld, enzovoorts. Het is niet zo dat het telkens gaat om het over één kam scheren van alle mensen die deze kant op komen vanuit het Midden-Oosten. De term ‘vluchteling’ zorgt niet alleen voor generalisering, maar ook voor differentiatie. Het leidt namelijk tot een voortdurende discussie over zogenaamde ‘echte’ vluchtelingen (die doorgaans in taalgebruik een iets respectvollere behandeling krijgen) en de ‘economische’ vluchteling (die vooral als ‘gelukzoeker’ en dergelijke wordt getypeerd). De achterliggende kwestie daarbij is de vraag wie heeft recht op onze zorg en compassie. Voor sommige mensen hier zijn dat in ieder geval niet de moslims. Ook hier spelen opvattingen over ‘cultuur’ en nationalisme weer een grote rol. Als we dan mensen opnemen is het dan ook een teken van ‘hoe barmhartig Nederland is’ zoals PVDA-leider Samson afgelopen week zei of we zijn juist volstrekt naïef omdat we dan onderscheid tussen echte vluchtelingen en economische vluchtelingen of zelfs terroristen niet goed zouden maken.
Het gaat ook om toegeschreven persoonlijke eigenschappen van de ‘goede’ vluchteling. De ‘goede’ vluchteling is dankbaar (voor onze barmhartigheid), heeft geen grote mond (en klaagt vooral niet over deze samenleving want dat is ondankbaar), claimt niet allerlei rechten (ook niet wanneer deze zogenaamd universeel zijn) en gebruikt geen geweld (ook niet na dagen opgesloten te hebben gezeten in erbarmelijke omstandigheden). En natuurlijk moeten ze van ‘onze’ vrouwen afblijven. Met andere woorden, een ideale vluchteling is een vluchteling die het onderscheid ingezetenen en en buitenstaanders niet in de war schopt en zich schikt in een onderdanige positie in de sociale hiërarchie waarin witte autochtone ingezetenen die geen moslim zijn bovenstaan staan.
Dat zien we ook bij degenen die de komst van vluchtelingen proberen te verdedigen. Men wijst, terecht overigens, op de bijdrage die vluchtelingen zouden kunnen leveren aan de samenleving, dat vluchtelingen niet alleen armoezaaiers zijn maar ook artsen, ingenieurs, enzovoorts; met andere woorden de vluchteling als verrijking. Maar ook hier gaat het om de vluchteling als instrument en object: hun functie is het verrijken van de samenleving en die zoeken we dan vooral in de goed opgeleide samenleving (op de een of andere manier is de vluchteling die vuilnisophaler wordt geen verrijking).
Gender
Interessant zijn ook de verbeeldingen over mannen en vrouwen. Vaak wordt erop gewezen dat het vooral mannen zijn die vluchten en als er vrouwen te zien zijn die gesluierd zijn, dan zijn het symbolen van een religie die we juist zouden willen weren. Het zet de mannen neer als onverbetelijke agressievelingen die het op ‘onze’ vrouwen voorzien zouden hebben en de vrouwen als willoze maar toch ook gevaarlijke slachtoffers van een ongewenste religie of cultuur. Let wel bij ‘onze’ vrouwen gaat het dus niet om de zwarte en migrantenvrouwen en hun dochters, maar om de witte en autochtone vrouwen.
Dehumanisering
Wanneer het gaat om de categorie vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Afrika gaat het om mensen die, in ieder geval symbolisch, centraal staan in de onzekerheden en culturele spanningen in de hedendaagse samenleving. De wereld is door mensen ingedeeld in natie-staten die zich kenmerken doordat de dominante groep daarbinnen een scherp onderscheid probeert te maken tussen ingezetenen en buitenlanders en tussen vriend en vijand. De komst van grote groepen vluchtelingen dreigt dat onderscheid in de war te schoppen: de buitenstaander is binnen en daarmee wellicht de vijand. Historisch gezien zijn het zwarte mensen, Joden, zigeuners en moslims die vallen onder de categorie Vreemdeling. Hedentendage zijn dat vooral moslims, Roma en zwarte mensen. Het zijn die categorieën die voortdurend als een probleem bevraagd worden in relatie tot discussies en beleid over integratie.
De vragen over vluchtelingen wel/niet als verrijking zijn een afleiding van waar het eigenlijk om gaat en onderdeel van het probleem. Het zou voor de opvang van vluchtelingen volstrekt irrelevant moeten zijn of de groep een verrijking is. Het gaat er om dat mensen op zoek zijn naar een beter leven en betere toekomst hetgeen grotendeels bepaald wordt door waar je geboren bent. Wat al die mensen gemeen hebben is dat ze uit tragische, gevaarlijke en armoedige situaties komen en hun recht op een goed leven en geluk nastreven. Men zoekt veiligheid, beter leven en geluk en er is geen reden om hen te ontzeggen omdat ze elders geboren zijn, andere kleur of cultuur hebben waar wij vervolgens allerlei doembeelden op projecteren.
Dat mensen zorgen hebben over de aantallen en de opvang is natuurlijk niet racistisch. Wat racistisch is, is mensen vrije toegang ontzeggen op basis van een door ons aan hen opgelegd idee over cultuur, kleur, religie, seksualiteit of gender. En het benoemen van vluchtelingen als wel/niet verrijkend is het reduceren van mensen voor eigen gewin. En daarmee onderdeel van het dehumaniseren van mensen; iets dat ook al gebeurt door de oorlog, bureaucratie en de vluchtelungenkampen ginder en hier.
Op die manier blijft de vluchteling een buitenstaander en de categorie van ingezetene blijft ‘onbesmet’. Het vertoog over de vluchtelingen zendt ook een belangrijke boodschap naar mensen die hier reeds wonen en ook zwart en/of moslim zijn: u mag dan wel in Nederland wonen, eigenlijk bent u ongewenst of hier om ‘ons’ te verrijken. Wat u zelf zegt en/of doet, doet er niet zoveel toe behalve als u in opstand komt want dan bent u symbool voor de dreiging, het multiculturele drama, enzovoorts. Welkom!
Martijn de Koning is antropoloog. Dit artikel is eerder gepubliceerd op Closer, het weblog van Martijn de Koning. In overleg met Martijn de Koning is de serie ook op Republiek Allochtonië geplaatst.
Lees ook van Eduard Nazarski: Als we de problemen van vluchtelingen niet aanpakken, zullen de problemen met vluchtelingen niet verdwijnen.
Meer over vluchtelingen op Republiek Allochtonië hier
Volg Republiek Allochtonië op twitter of like ons op facebook.
Waardeert u ons werk? U kunt het laten blijken door een bijdrage over te maken op rekeningnummer NL12INGB0006026026 ten name van de stichting Allochtonenweblog te Amsterdam. Met een donatie van 5 euro zijn we al blij. Meer mag ook!
Meer over martijn de koning, nationalisme, racisme, vluchtelingen.
Reacties
John Dubbelboer - 16/10/2015 22:14
De clancultuur is endemisch in het Midden Oosten. Het draait hier heel vaak niet om een vreedzaam samenleven maar om strijd. Het leven is niet gebaseerd op productie maar op extractie door elites. Rechtvaardigheid is het helpen van je vrienden en het benadelen van je vijanden. Weinigen weten dat juist de Islam ooit een poging was om die clancultuur te overstijgen: het zou voortaan om de ummah gaan.
De clancultuur in het Midden Oosten is een belangrijke pushfactor voor migratie. Een uitbuitende elite moet immers met geweld heersen.
In het Westen is het beeld anders. De gedachte is daar namelijk dat je “vreemde” mensen ( en dat zijn dus mensen buiten je familie ) moet kunnen vertrouwen, een hoogst “onnatuurlijke” eis. En toch lukt het min of meer. Vrijwel alle Westerse samenlevingen zijn er in geslaagd om zogenaamde “high-trust-societies” te worden. En dat lukte door de invoering van democratie in samenhang met de rechtsstaat, dat laatste uitgewerkt onder andere in mensenrechten en een onafhankelijke rechterlijke macht en – nu komt het – een “cultuur” die deze wankele bouwwerkjes in stand houdt.
De Koning doet een gedachte-experiment en we kunnen er geen speld tussen krijgen. Inderdaad, die hysterische “emo-porno” waarmee vluchtelingen worden binnengehaald maar ook de bivakmutsaanvallen op azc”s en zelfs de vermoeiende mantra dat vluchtelingen een “verrijking” zouden zijn, het is allemaal hetzelfde, namelijk dehumanisering van de ander. Jammer van al die goedbedoelde pleidooien. Jammer ook van die opvallende positieve toon in het Engelse weekblad The Economist over de Syrische vluchtelingen. Duitsland vergrijst en de run op dat land moet je begrijpen als een “survival of the fittest” waar dat land nog lang plezier van zal hebben ( aldus Mark Foley)
Nee zegt de Koning, een migrant zet zich in beweging wat er ook zij van sentimenteel of neoliberaal gezwets. Hij zet zich in beweging, c’ est tout. Het is een prachtige tekst van de Koning ( heel anders dan zijn Hegelproza over islamofobie).
En toch is er die paradox. Migranten trekken uit gebieden met een clancultuur naar gebieden waar die clancultuur is overwonnen dankzij dat complex van democratie, rechtsstaat en een cultuur van vertrouwen op anderen dan bloedverwanten of geloofsgenoten.
Laten we daar nog eens over nadenken en voor een ogenblik een serieus debat over vluchtelingen voeren dat meer is dan een debat contra Wilders. Intussen wordt de Koning voor de bijdrage in zijn gedachte-experiment hartelijk bedankt.
Van oorloggeweld mag je vluchten. Je mag duidelijk maken dat de opvang in de kampen ver onder de maat is, dat is met deze toestroom wel gelukt. Je mag aanpassingen vragen, die gaan er nu wel komen. Ook mag je in deplorabele opvangomstandigheden verder vluchten. Je mag verwachten dat je weer geholpen wordt bij terugkeer, ook als je er lang op moet wachten. Je mag verwachten dat je geholpen wordt in het zo kort mogelijk laten zijn van je afwezigheid in eigen land. Je mag verwachten geholpen te worden bij de wederopbouw van je land.
In Nederland gaan wij er zelf snel auitomatisch uit van een definitieve immigratie, terwijl dat niet vanzelfsprekend de beste keuze is voor alle partijen. Zeker niet bij zo'n grote toevloed. Tijd voor een denk-omslag. Zo zijn inwoners van Kobane al weer thuis. Zij bouwen een beter leven daar op.
Een verrijking voor Syrie, in Merkel's woorden. Inderdaad niet zo mooi bedacht dat argument van haar en het heeft al veel discussie opgeleverd.
