De cultuur ideologie van Sybrand Buma en van Rutte III

In opinie door Dick Mantel op 06-11-2017 | 08:28

In Trouw (2 nov. 2017) werd Sybrand Buma, in het verslag van de discussie over de regeringsverklaring, gekarakteriseerd als ‘ideologische scherpslijper’. Hoog tijd om in te gaan op zijn ’scherpslijperij’ en zijn H.J. Schoo-lezing waaruit hij citeerde. Daarna in dit artikel een stukje uit het regeerakkoord van Rutte IIII dat gaat over cultuur. Een stukje waarvan u mag beoordelen of het ook onderdeel is van de ‘ideologische scherpslijperij’.

Trouw formuleerde Buma's diagnose over de huidige samenleving als volgt: ‘de collectieve vrijheid is te relatief geworden, de individuele vrijheid te absoluut’. Er is volgens Buma zoveel onzekerheid in de samenleving dat ‘de vrees voor de toekomst groter is dan de hoop dat het beter gaat’. Dit is de tekst uit Trouw met tussen aanhalingstekens de tekst van Buma in zijn rede bij de discussie.

In het vervolg van dit artikel baseer ik me op de H.J. Schoo-lezing van Sybrand Buma. Verwarde tijden! Die om richting vragen. Gehouden op 4 sept. 2017. En op het regeerakkoord.

Sybrand Buma heeft de verwarring niet beëindigd

Buma probeert in zijn H.J. Schoo-lezing een einde te maken aan de verwarring in Nederland. Hij geeft een op zich boeiende visie op de verwording van de kernelementen van de Franse revolutie: het individu, vrijheid en gelijkheid. Die zijn ‘verabsoluteerd’. Daardoor is vooral eenzaamheid en verlatenheid gecreëerd. Onder het mom van vooruitgang is het belang van de herkenbare gemeenschap, met haar cultuur, identiteit en omgangsvormen geminimaliseerd. Het blijkt, volgens Buma, ook uit onderzoeken van het SCP. De identiteit van onze samenleving, waarden en normen en immigratie zijn vergeten. Dat moet veranderen. Het klinkt praktisch, maar de echt concrete invulling ontbreekt. Wat is die identiteit van onze samenleving? Wat zijn die bedreigde normen en waarden? Wat is de bedreiging? Wat is het uitzonderlijke van de immigratie aantallen? Het verhaal van Buma is in wezen pessimistisch, zonder dat concreet te staven. Daardoor is het verhaal weinig perspectief biedend.

Buma constateert een ‘clash of civilizations in ons huis’ na de jaren zestig. Nieuwkomers omarmden onze ‘lonkende individuele vrijheid’ niet op een vanzelfsprekende manier. De gewone Nederlanders bleven verweesd achter. Somberheid troef: de toename van de individuele vrijheid en gelijkheid had tot gevolg dat de Nederlanders hun gemeenschap, hun identiteit, het gevoel thuis en geborgen te zijn, kwijt raakten. Het versplinteren van de gemeenschap werd het probleem. Buma wekt de indruk dat de versplintering grotendeels door de komst van nieuwkomers veroorzaakt werd. Dat is natuurlijk niet zo. De globalisering, het wegvallen van de steun van de religiegroep bij het einde van de verzuiling, de individualisering, de europeanisering, de rol van de media, speelden (spelen) een grote rol. En hij zet niet de vervolgstap. Namelijk het opheffen van de veel belangrijker ‘versplintering’, de wij/zij verdeling. Hij zegt nergens dat aan nieuwkomers niet het gevoel gegeven wordt thuis en geborgen te zijn.

Somber is de opmerking van Buma over de islam. Weliswaar constateert Buma terecht dat de islam ‘eindeloos veel variaties heeft’. Buma: ‘maar de hoop dat er uit de hierheen gebrachte stromingen uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika een soort Europese verlichte islam zou ontstaan, is ijdel gebleken’. Weer zo’n tegenstrijdige opmerking. Hij erkent dat de islam veel varianten kent. Maar de Europese islam is kennelijk wél éénsoortig.

Aan het einde van de lezing zegt Buma dat immigranten en vluchtelingen onderdeel van onze gemeenschappelijke geschiedenis worden. Is dat een open deur intrappen of is de bedoeling toch weer ‘pas je aan onze geschiedenis aan’?

Wat mis ik in de lezing? Ideeën hoe we echt uit de impasse kunnen komen. Naar mijn idee moeten we stoppen met het indelen van personen op basis van culturele kenmerken, met het aanspreken van personen als groep, met het stigmatiseren. We moeten meer van echte feiten uitgaan en meer lering trekken uit ons verleden. We moeten uitgaan van onze nationale identiteit. Die is (hopelijk) ‘omgaan met diversiteit’! Die identiteit waar maken doen we met vallen en opstaan, waarbij we nu in een dal zitten. En we moeten vooral meer zelfvertrouwen vertonen!

Soorten culturen: Cultuur en cultuur

Onder cultuur met een kleine letter c wordt verstaan het geheel van kennis en gedrag dat gedeeld wordt door een bepaalde groep. Ook bijvoorbeeld bedrijfscultuur en jeugdcultuur vallen daaronder. Bij het gebruik van deze term gaat het tegenwoordig vooral om etnische groepen waarbij al gauw kwalificaties naar voren komen als ‘het komt door die achterlijke cultuur’ of ‘het is nu eenmaal onze cultuur of hun cultuur’.
Met Cultuur met een hoofdletter C wordt bedoeld onze verworvenheden die te bezichtigen zijn in musea, in onze cultuurlandschappen. Of die te beluisteren zijn in concertzalen. Denk ook aan de vroegere formulering: alles wat mensen doen om de natuur naar hun hand te zetten. En aan de landbouwtechnieken van vroeger. (Deze indeling is ontleend aan het stuk van Baukje Prins in Superdivers! Alledaagse omgangsvormen in de grootstedelijke samenleving; De Haagse Hogeschool; apr. 2013.)

Tot mijn grote verbazing worden in het regeerakkoord van Rutte III (Vertrouwen in de toekomst; Regeerakkoord 2017-2021; VVD, CDA, D66 en ChristenUnie) de beide interpretaties onder één kop gevangen. Vreemd omdat de benadering van cultuur met kleine letter c, met zijn bijbehorende waardendiscussie, een maatschappelijk zeer gevoelig onderwerp is. Terwijl over Cultuur (met een hoofdletter C) weinig verschil van mening bestaat. Wat er over cultuur (met C, of c) in het regeerakkoord staat komt nu aan de orde.

Cultuur in het regeerakkoord

Onder de kop Cultuur worden in het regeerakkoord zes punten genoemd. Vijf punten die over Cultuur gaan. Uitbreiding van de basisinfrastructuur en zorgen voor de continuïteit; meer vernieuwing en talentontwikkeling van de cultuurfondsen; meer middelen voor het Fonds voor Cultuurparticipatie; bescherming van monumenten enz.; garantie voor geleende kopstukken (blz. 19 regeerakkoord).

En punt zes over cultuur:

‘We vinden het belangrijk de kennis over onze gedeelde geschiedenis, waarden en vrijheden te vergroten. Deze maken ons tot wat we samen zijn. In Nederland is iedereen gelijkwaardig, ongeacht geslacht, seksuele geaardheid en geloof. Tolerantie naar anders denkenden is de norm en kerk en staat zijn gescheiden. In Nederland kun je kiezen welk geloof je wilt belijden, of om niet te geloven. Dit zijn waarden waar we trots op zijn en die ons maken tot wie we zijn. Het is van groot belang dat we die historie en waarden actief uitdragen. Het zijn ankers van de Nederlandse identiteit in tijden van globalisering en onzekerheid. (…).’ (blz. 19 regeerakkoord).

Het is aan u hoe u dit leest. Wie worden bedoeld met ‘wij’ en wat met ‘onze’? Slaat het op alle Nederlanders? Zo ja, dan kan ik me wel met de tekst verenigen op een paar uitzonderingen na (zie de laatste alinea van dit artikel). Mijn twijfel ontstaat door de nadrukkelijke verwijzing naar ‘onze gedeelde geschiedenis’ en ‘de waarden die ons maken tot wat we zijn’ en het grote belang dat ‘we die historie en waarden actief uitdragen’. Ik krijg daardoor de indruk dat ‘we’ de oorspronkelijke Nederlanders zijn en dat het verhaal gericht is tot de nieuwkomers, de ‘anderen’. Het lijkt erg op een schets van het ideale ‘wij-beeld’, waarbij de wij-groep ten onrechte als homogeen gekarakteriseerd wordt. Ik geef toe dat het er niet zo staat. Als mijn vermoeden juist is dan is punt zes over cultuur een typisch stukje cultuur ideologie en een aanpassing aan het huidige cultuurdenken. Een manier van denken die funest is voor de integratie. In ieder geval zou het plezierig geweest zijn als de formulering iets duidelijker was geweest.

Laat er geen misverstand over bestaan dat onze wet- en regelgeving voor iedereen geldt en ook de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens! In punt zes over cultuur staat ook ‘tolerantie naar anders denkenden is de norm’. Ik krijg wel eens een andere indruk. Het lijkt er soms meer op dat tolerantie gebruikt wordt om de ‘anderen’ op iets te wijzen dat ze niet hebben.

In ieder geval (of mijn vermoeden nou juist is of niet) ontbreekt iedere verwijzing naar de averechtse werking van het cultuurdenken. Ik constateer in ieder geval een verheerlijking van onze gedeelde geschiedenis die nieuwkomers, voorzichtig uitgedrukt, niet echt insluit.

Dick Mantel is gepensioneerd wiskundeleraar. De laatste jaren intensief bezig met immigratie, integratie en de huidige maatschappelijke situatie (met steeds een ‘blik terug’). En op dit moment bezig met de voorbereiding van het boek Het wij/zij-cultuurdenken.

Foto: pixabay

Zie ook over de Schoo lezing van Buma:

Meer over Buma, cultuur, HJ Schoo lezing.

Waardeert u ons werk en wilt u doneren?

lees meer

Uitgelicht