Vijf tips om discriminatie in de klas aan te pakken
In achtergronden door Ikram Taouanza en Hanneke Felten op 13-02-2018 | 20:57
Racisme, islamofobie of antisemitisme: de meeste docenten vinden al deze vormen van discriminatie onwenselijk. Maar wat kun je doen tegen zo'n complex probleem? Onderzoe-kers Ikram Taouanza en Hanneke Felten van het Kennisplatform Integratie en Samenleving (KIS) spitten meer dan driehonderd wetenschappelijke artikelen door. Speciaal voor onder-wijsprofessionals hebben zij de vijf beste wetenschappelijk onderbouwde tips om discrimi-natie tegen te gaan op een rijtje gezet.
Belangrijke kantekening is dat dit niet het hele verhaal is. We hebben in dit artikel gekozen voor een praktische sociaalpsychologische benadering en ons beperkt tot slechts vijf tips. Er is uiteindelijk veel meer nodig om discriminatie te bestrijden en vastgeroeste machtsverhoudingen in onze samenleving, zoals onder meer beschreven door Gloria Wekker, in beweging te krijgen. Honderden jaren aan kolonisatie lossen we niet op met een speldenprikje. Meer inzet en inbedding van doordachte en wetenschappelijk goed onderbouwde interventies én verandering van en binnen instituties zijn onder andere nodig. Maar als docent begin je vaak in een klaslokaal en deze tips kunnen je dan op weg helpen.
Advies 1: Ken het onderscheid tussen stereotypen en vooroordelen
Vaak worden de termen 'stereotype' en 'vooroordeel' door elkaar gebruikt. Maar er is een verschil. Een voorbeeld van een stereotype is: ‘mensen die uit Friesland komen kunnen allemaal goed schaatsen’ of ‘katholieken houden van een stevige borrel’. Een stereotype is een overdrijving: een ongenuanceerde of karikaturiserende opvatting over een groep mensen. De inhoud kan zowel positief, negatief als neutraal zijn.
GEVOELENS VERSUS OPVATTINGEN
Een vooroordeel is daarentegen altijd negatief. Het gaat om een negatieve associatie die mensen kunnen hebben bij anderen omdat ze hen tot een bepaalde groep rekenen. Een persoon met sterke vooroordelen krijgt bij het zien of ontmoeten van iemand uit bijvoorbeeld Friesland, Suriname of Marokko of iemand die katholiek is, een negatief gevoel. Vooroordelen gaan dus over gevoelens, terwijl stereotypen meer over opvattingen gaan.
Vooroordelen en in zekere mate ook stereotypen zijn belangrijke voorspellers van discriminatie: zeker als je sterke vooroordelen hebt, is de kans groter dat je ook zult discrimineren. Als docent wil je dan ook graag methodes inzetten die vooral vooroordelen, en in zekere mate ook stereotypen, kunnen verminderen.
Advies 2: Beïnvloed de sociale norm
Iemand met sterke vooroordelen en negatieve stereotype opvattingen, heeft meer kans te discrimineren dan iemand die dat niet heeft. Maar dat is niet het hele verhaal. Een minder bekende voorspeller van discriminatie is niet wat je zelf vindt of voelt, maar wat jij denkt dat anderen denken. Als jij verwacht dat anderen discriminatie zullen afkeuren, zal je waarschijnlijk harder je best doen om het niet te doen.
BEELDVORMING
Maar ook andersom: als je verwacht dat het door de vingers wordt gezien of zelfs wordt aangemoedigd, is de kans groter dat je zelf gaat discrimineren, ongeacht je eigen vooroordelen of stereotypen. Dit heet je gedragen naar de ‘sociale norm’. De sociale norm is zelfs een erg sterke voorspeller van discriminatie.
Als school kun je hier je voordeel mee doen: als op een school het beeld heerst dat discriminatie helaas nog wel voorkomt, maar dat het door de meesten streng wordt afgekeurd, dan is de kans groot dat veel leerlingen en personeel hun best zullen doen om niet te discrimineren.
Advies 3: Wees het ‘automatische brein’ te slim af
Stel je voor: Kees is een witte man en hij vindt discriminatie van mensen met een donkere huidskleur en van moslims niet door de beugel kunnen. Maar als hij zoekt naar een zitplaats in de bus, gaat hij automatisch naast iemand zitten die ook wit is. En toen hij laatst moest kiezen uit twee sollicitanten vond hij Mark beter geschikt dan Mohammed. Mohammed vond hij ook goed, maar bij Mark had hij gewoon net een beter of prettiger gevoel. En je moet altijd je intuïtie volgen toch?
AUTOMATISCHE PILOOT
Nee, je intuïtie volgen is niet altijd handig waar het gaat om je eigen vooroordelen. Want vooroordelen en stereotype beelden worden voor het grootste gedeelte van de tijd, automatisch geactiveerd in je brein. En veel mensen hebben stereotype beelden en vooroordelen ten aanzien van mensen op basis van hun huidskleur, afkomst of religie: óók als je een tegenstander bent van racisme, is de kans groot dat impliciete vooroordelen en stereotypen je handelen beïnvloedt. Het is net als bij tandenpoetsen of bij de vaste route van huis naar je werk: je doet dit bijna zonder nadenken. Nobelprijswinnaar en psycholoog Kahneman noemt dit ‘systeem 1’ in je brein. Als je gebruik maakt van dit gedeelte van je brein hoef je niet bewust na te denken; je doet het als het ware vanzelf, op de automatische piloot.
Bij de term ‘terrorist’ wordt er in een fractie van een seconde een bepaald beeld actief in je brein. Als je oplettend bent, kun je hierop jezelf corrigeren en voorkomen dat je handelt naar je automatische stereotype opvattingen. Als je op die manier weloverwogen en bewust nadenkt, werkt je brein via ‘systeem 2’. Maar we letten niet altijd allemaal even goed op: je handelt veel vaker op systeem 1 dan op systeem 2. Daarom is het bij een sollicitatiegesprek, maar ook bijvoorbeeld bij het beoordelen van een leerling, raadzaam om vooral goed naar je systeem 2 te luisteren en niet af te gaan op je eerste gevoel. Want juist bij je eerste gevoel, hebben stereotypen en vooroordelen vaak de overhand. Kortom, werk aan bewustwording van je eigen vooroordelen en stereotypen en leer je zelf hierop bijsturen. Denk niet ‘ik ben niet racistisch dus mij gebeurt dat niet’ want die kans is bijzonder klein. In het bijzonder als je doorgaans wordt gezien als ‘wit’ of ‘échte Hollander’ is het raadzaam om stil te staan en te reflecteren op hoe je zelf minder bijdraagt aan ongelijkheid (zie onder meer het boek ‘Hallo witte mensen’ van Anousha Nzume).
Advies 4: Focus op het creëren van nieuwe associaties
Als je mensen vraagt om niet te denken aan een roze olifant, dan doen ze dat juist wel. Bij stereotypen werkt dit ook zo: deze worden vaak automatisch actief door alleen het al het noemen ervan. Ook als je ze ontkent. Wanneer je een stevig pleidooi houdt over dat echt niet alle Friezen van schaatsen houden en dat heus niet alle schaatsers Fries zijn en dat het niet logisch is om Friezen en schaatsen direct aan elkaar te koppelen, dan doet je brein juist precies dat.
POSITIEVE ROLMODELLEN
In de klas betekent dit dat je als docent het beste niet kunt proberen stereotypen rationeel te weerleggen en leerlingen beter niet kunt vragen over wat zij denken bij iemand van een bepaalde afkomst, met een bepaalde religie of huidskleur. In plaats daarvan kun je wel nieuwe associaties aanrijken: als je bijvoorbeeld wilt dat de ‘witte’ leerlingen een positieve associatie gaan krijgen met Marokkaanse Nederlanders dan is het handig dat je positieve voorbeelden noemt, zoals van gerenommeerde schrijvers en politici met een Marokkaanse achtergrond.
Houd er rekening mee dat één zwaluw nog geen zomer maakt: één positief rolmodel is vaak niet voldoende, omdat hij of zij dan als ‘uitzondering’ wordt gezien. Belangrijk is daarom om meerdere en verschillende positieve voorbeelden en rolmodellen regelmatig te laten terugkomen.
Advies 5: Bevorder empathie
Wetenschappers doen al decennialang onderzoek naar vooroordelen en stereotypen. Een methode die veel onderzocht is, is de contacttheorie van Allport uit 1954. Het betekent dat je een positieve ontmoeting aangaat met iemand uit een andere ‘groep’. Na honderden onderzoeken naar deze methode is vastgesteld dat deze werkt, maar onder een groot aantal voorwaarden. Allereerst moet de ontmoeting positief zijn. En belangrijk is dat de ontmoetingen niet oppervlakkig blijven maar dat je elkaar écht leert kennen en je echt inleeft in de ander. Hoe voelt het voor de ander of hoe zou jij je voelen als je in zijn/haar schoenen stond? Voor veel ‘witte’ mensen is dit nieuw: velen staan nooit stil bij hoe het is om steeds te worden aangesproken te worden op je kleur, religie of afkomst. Juist als zij dat wel zouden gaan doen, en zich écht gaan inleven in hoe het is om iemand te zijn zonder wat genoemd wordt ‘witte privileges’, kunnen vooroordelen verminderd worden.
MEELEVEN HELPT
Dit inleven kan leiden tot empathie en empathie kan vooroordelen verminderen. Dat kan in ‘live’ contact maar kan ook via een online contact of via films, boeken of theater. Films, boeken en theater hebben als voordeel dat ze het makkelijker maken om je in te leven in een ander; het verhaal kan je als het ware meenemen in het leven van iemand die ‘anders’ is dan jij. Vooral als je meeleeft met een karakter waar je eerder vooroordelen over had. Als je ziet hoe onrechtvaardig hij of zij wordt behandeld en te maken krijgt met discriminatie of uitsluiting, kan dit er toe leiden dat zowel de vooroordelen in systeem 1 als in systeem 2 verminderd worden.
Reden genoeg dus om als leraar tijdens de les geschiedenis, Nederlands, Engels of Frans, maatschappijleer of culturele vorming, de leerlingen te laten kennismaken met films, boeken en theater over racisme, islamfobie en antisemitisme waarin je als kijker meekijkt en meeleeft vanuit de positie van de persoon uit de gediscrimineerde groep. Denk bijvoorbeeld aan films als Amistad, Moonlight, The Colour Purple en Hidden Figures, of de Franse filmklassieker La Haine.
Een bezoek aan de Black Archives in Amsterdam, autobiografische boeken zoals Een Jihad van liefde van Mohamed El Bachiri of het dagboek van Anne Frank zijn ook een aanrader. Online zijn bovendien verschillende korte filmpjes te vinden, zoals in de toolbox ‘Storiesthatmove.org’ van de Anne Frank Stichting.
Dit artikel is eerder verschenen in het vakblad Van Twaalf tot Achttien en op de website van KIS en in overleg met KIS ook op Republiek Allochtonië geplaatst.
Foto: Pixabay
Zie ook:
Meer info over KIS-onderzoek naar effectief discriminatie bestrijden vindt u in het artikel Effectief discriminatie bestrijden.
Lees ook Hallo witte mensen, maak ruimte van Hanneke Felten naar aanleiding van het verschijnen van het boek Hallo witte mensen van Aoushe Nzume.
Concrete tips en methoden vind je onder meer op:
School en Veiligheid
Het docentenportal van de Anne Frank Stichting
De databank van Artikel 1
Achtergronden, opinieartikelen en cijfers over discriminatie op Republiek Allochtonië
Waardeert u ons werk? U kunt Republiek Allochtonië steunen en een klein (of groot) bedrag doneren
Meer over discriminatie, onderwijs.
