Groeide Britse xenofobie door armoede? Akala wees juist naar de elite
In achtergronden door Alexander Beunder op 21-08-2024 | 09:36
Het idee dat extreemrechtse en nationalistische bewegingen voortkomen uit de onvrede van de onderklasse, is een verhaal dat in verschillende vormen al vaker naar voren is gebracht. Maar klopt dat ook? Onderzoeksjournalist Alexander Beunder zocht naar een antwoord na het recente xenofobe en racistische geweld in Engeland.
Voor sommige Britse burgers was het xenofobe en racistische geweld dat meerdere Britse steden begin augustus teisterde niet geheel verassend. Het was eerder een herinnering aan hoe weinig er veranderd is in het land. “Ik ben oud genoeg om me het racisme van vroeger te herinneren”, zei de vijfenvijftigjarige Alex (pseudoniem) tegen The Guardian na afloop. “Ik werd in elkaar geslagen omdat ik Zuid-Aziatisch was nadat mijn vader in de jaren zestig naar het Verenigd Koninkrijk kwam om in de katoenfabrieken te werken. Dus ik ben niet verbaasd dat er nog steeds racisme in de maatschappij is, maar ik had niet verwacht dat het vandaag de dag zo erg zou zijn.”
Britse racisme is inderdaad een eeuwenoud fenomeen, maar bleek begin augustus ook met de tijd mee te zijn gegaan: een combinatie van nepnieuws, rechtse influencers en social media algoritmes leidde tot gewelddadige rellen in meerdere Britse steden.
De directe aanleiding voor de uitbarsting: op 29 juli werden tijdens een dansles drie meisjes vermoord en 10 andere kinderen en volwassenen verwond, in de stad Southport. Diezelfde dag schreef een Britse vrouw op X dat een asielzoeker genaamd Ali Al-Shakat mogelijk achter de aanval zat. Dit klopte niet, maar werd toch gekopieerd door een schimmige website en talloze social media accounts. Gedreven door desinformatie gingen vervolgens woedende burgers de straat op in verschillende steden. Berichten over gewelddadige aanvallen op moskeeën, winkels, asielopvanglocaties en mensen van kleur vulden het nieuws. De verklaring van justitie dat de echte verdachte geen asielzoeker was, maar een in Engeland geboren tiener met ouders uit Rwanda, kon het geweld niet stoppen. Pas een week later doofde de beweging uit en nam een snel gegroeide beweging van anti-racistische tegendemonstranten haar plaats in.
‘Gevoel van inferioriteit’
In de nasleep van de rellen werd gezocht naar de aanstichters. Er werd even gewezen naar Rusland, omdat de eerder genoemde schimmige website werd verdacht van connecties met dat land (wat de BBC later ontkrachtte). De invloed van rechtse influencers als de Britse Tommy Robinson en Andrew Tate uit de VS is onbetwist: ze riepen hun aanhang openlijk op om de straat op te gaan. En zelfs de huidige eigenaar van X, de rechtse miljardair en Trump-aanhanger Elon Musk, leek in een persoonlijke tweet (‘burgeroorlog is onvermijdelijk’) begrip voor de rellen uit te spreken.
In de zoektocht naar de diepere voedingsbodem is er meer speelruimte om te speculeren. En zoals vaker rond rechts-extremisme gebeurt, kwam ook deze keer een bekende verklaring boven drijven: de armoede en onvrede van de onderklasse.
Veel burgers aan de onderkant zouden de afbraak van sociale verzieningen en hun eigen werkloosheid aan immigratie wijten, beschreef NRC. Daarbij worden asielzoekers meer dan eens in hotels in achtergestelde wijken geplaatst, waardoor Britten hun onvrede over armoede gemakkelijk koppelen aan de voorzieningen die asielzoekers wel krijgen. Een vergelijkbare analyse stond in De Volkskrant, op basis van een boek van auteur Simon Winlow over de personen achter Brits rechts. “Het zijn verhalen van verval. Een verlangen naar oude gemeenschappen gaat gepaard met frustratie over het hedendaags bestaan. Er is een gebrek aan werk, aan buurtkroegen.” Winlow zegt dat het racisme van de relschopper niet geworteld is in “suprematisme” zoals voorheen, maar in een “gevoel van inferioriteit”. “De relschoppers voelen zich genegeerd en misbruikt”, aldus Winlow.
Het is een verhaal dat al in meerdere varianten verscheen. Of het nou om de opkomst van Trump of Wilders gaat, of de Britse stem voor de Brexit in 2016: extreemrechtse en nationalistische sentimenten worden regelmatig toegeschreven aan de onvrede van de onderklasse.
Maar wat klopt er van dat verhaal?
‘Klassistisch’
De Britse rapper, schrijver en activist Akala (artiestennaam) zag het anders. Elf jaar geleden zat hij in het BBC praatprogramma Free Speech tegenover uitgerekend Tommy Robinson, die vanuit het publiek zijn bekende islamofobe visie mocht spuien. Andere leden uit het publiek en het panel gingen fel tegen hem in.
Akala, een van de panelleden, besloot in zijn reactie de discussie breder te trekken. “Al deze onzin over dat mensen racistisch zijn omdat ze gefrustreerd zijn over hun leven. Het is ontzettend klassistisch. Wat we dan zeggen is dat alleen mensen uit de arbeidersklasse racistisch zijn. Kom op zeg! Racisme is niet uitgevonden door mensen uit de arbeidersklasse, maar door elite intellectuelen, via pseudo-wetenschappelijke onzin, en in stand gehouden via politiek beleid.”
Akala is lang niet de enige met kritiek op de volgens hem “klassistische” verklaring van rechts-extremisme. De Britse journalist James Bloodworth schreef na afloop van de Britse rellen: “Het idee dat het agressieve gedrag van de afgelopen dagen op de een of andere manier representatief is voor de arbeidersklasse, is op zichzelf een vooroordeel vanuit de middenklasse. Het is geworteld in de onuitgesproken aanname dat mensen uit de arbeidersklasse van nature dom, racistisch en gewelddadig zijn.” Bloodworth beschouwt de Britse xenofobie eerder als een alliantie tussen een “rechtse elite” die de “menigte” (the mob) opstookt en wijst erop dat filosofe Hannah Arendt dit in 1951 ook al zo zag.
Niet alleen Akala en Bloodwordth, maar ook eerdere peilingen en wetenschappelijke studies halen het simpele verhaal over xenofobie onderuit. In 2019 toonde een peiling dat juist de Britse middenklasse het hoogst scoort in de overtuiging dat minderheden een bedreiging vormen voor Groot Brittanië. Maar de verschillen met de onderste en hoogste inkomensklassen vielen mee, concludeerde de opdrachtgever van de peiling, de ngo Protection Approaches: “Wij waren geschokt door de mate waarin die bevooroordeelde opvattingen, waarbij minderheden als een bedreiging worden gezien, echt wijdverbreid zijn in de gehele samenleving.”
Ook toonde de peiling dat het gros van degenen die minderheden als een bedreiging zien, juist redelijk tevreden zijn over hun eigen leven (75%) en voelen dat ze controle over hun eigen bestaan hebben (64%). Het gros van de xenofobie lijkt niet voort te komen uit de vergeten onderklasse of de left-behind.
Er zijn meer studies, journalistieke reportages en historische analyses die een complexer verhaal vertellen over economische klasse, xenofobie en racisme. Soms wordt de witte Britse arbeidersklasse zelfs geromantiseerd als een tolerante en inclusieve gemeenschap, zoals in het boek The Likes of Us van Michael Collins - een boek vol onjuistheden en simplificaties volgens anderen. Maar dat racisme en xenofobie vooral voortkomt vanuit één klasse, blijkt niet uit de cijfers.
Hoe complex het kan zijn, toont een onderzoek naar anti-immigratie sentimenten in Europa, in 2010 vanuit de Universiteit van Bielefeld uitgevoerd. De onderzoekers zagen dat anti-immigratie sentimenten veel voorkomen onder lagere inkomensklassen, maar vooral onder mensen met een bepaald wereldbeeld: voorstanders van een sociaal hiërarchische wereld (in wetenschappelijk jargon: mensen met een sterke social dominance orientation). Het kan daarom goed zijn, concluderen de onderzoekers, dat mensen uit lagere klassen hun eigen, betere positie ten opzichte van nóg lagere klassen proberen te beschermen, via vooroordelen en discriminatie. Het is een conclusie die lijkt te botsen met de boodschap van Simon Winlow, dat het moderne racisme voortkomt uit een “gevoel van inferioriteit” in plaats van “suprematisme”.
‘Dark money’ en Tommy Robinson
Ook in de recente Britse rellen is die complexiteit goed zichtbaar.
Ironisch genoeg is het oproerkraaier Tommy Robinson zelf, die een hoofdrol speelde in het aanwakkeren van de rellen, die de visie van Akala over racisme lijkt te bevestigen. De elites die racisme als sociaal systeem volgens Akala uitvonden en in stand hielden, blijken namelijk ook jarenlang Robsinson zélf te hebben gesponsord.
The Guardian ontdekte in 2018 geldstromen naar Robinson vanuit Amerikaanse, Canadese en Australische organisaties, die op hun beurt betaald werden door steenrijke, rechtse filantropen uit vooral de VS: de rechtse techmiljardair Robert Shillman, tevens een voormalig sponsor van Geert Wilders, de familie Mercer, ook bekend als de financierders van Trump’s opkomst in 2016, en Nina Rosenwald, ooit de “sugar mama van anti-moslim haat” genoemd vanwege haar grote donaties aan islamofobe organisaties. Een ander fonds in Robinson’s netwerk: de Bradley Foundation, bekend van onder andere de sponsoring van het boek The Bell Curve vol pseudo-wetenschappelijke racistische theorieën.
Heel verassend is dat niet: er bestaat al decennia een levendig netwerk van rechtse denktanks dat drijft op de donaties van vermogende rechtse sponsors, uitgebreid beschreven in boeken als Dark Money van journalist Jane Meyer. Het zijn denktanks die pleiten tegen klimaat- en milieubeleid, het abortusrecht, belastingheffing, of immigratie en de islam, en vaak vanuit dezelfde Amerikaanse families gespekt worden. In plaats van een volksopstand die groeit vanuit de onvrede van de onderklasse, lijkt dit eerder een elitaire revolte tegen alles dat botst met conservatieve ideeën over religie, cultuur, vrouwenrechten en vrijemarktwerking.
Natuurlijk was de beweging achter de rellen van begin augustus iets diverser qua inkomensniveau en achtergrond. Robinson zelf, wiens echte naam Stephen Yaxley-Lennon is, werkte voorheen als loodgieter in het bedrijf van zijn vader en bevond zich voorheen in kringen van voetbalhooligans. Onder de gearresteerde relschoppers bevonden, zich volgens NRC, een “eigenaar van een transportbedrijf”, een “69-jarige gepensioneerde lasser” en een 34-jarige vrouw die volgens haar advocaat kampte met verslavingen en dakloosheid.
Maar ook in dit geval bestond de voorhoede niet uit mensen die voldoen aan het profiel van de “vergetenen”. Influencers Tommy Robinson en Andrew Tate zijn inmiddels vermogende ondernemers - Robinson zelf was tijdens de rellen niet op straat, maar wakkerde het vuur aan vanuit een luxe hotel op Cyprus. De oorspronkelijke bron van de desinformatie waar de rellen mee begonnen, Bernadette Spoffoth, blijkt een ondernemer met een eigen kledingbedrijf en een huis van 1,5 miljoen Britse pond, die eerder al desinformatie over klimaatverandering en het coronavirus verspreidde.
Juist omdat er meerdere lagen zitten in de Britse xenofobie, islamofobie en anti-immigratie sentimenten, kan het op allerlei manieren geduid wordt. En wie de duider is, lijkt veel uit te maken.
Voor de een is het een spontane volksbeweging, met in de voorhoede Tommy Robinson als “martelaar van de arbeidersklasse”, zoals De Telegraaf hem in 2018 al portretteerde. Voor Akala, Bloodworth en, als ze nog nou leven, Hannah Arendt is dat te simpel.
Ook voor Osman Yousefzada, een kunstenaar en schrijver uit Londen die na afloop van de rellen terugblikte tegenover The Guardian: “Het zijn altijd de elite en de machthebbers die de werkende klasse mobiliseren, die hen vertellen dat er “zwermen” komen om hun banen in te pikken. Het zijn deze werkende klassen die worden aangemoedigd om zich te organiseren tegen anderen uit de werkende klasse, voornamelijk mensen van kleur.”
Alexander Beunder is onderzoeksjournalist
Foto: Ewoud Butter
Vond u dit artikel waardevol?
Als u dit artikel waardeert, dan kunt u dat laten blijken met een (kleine) donatie. Daarmee blijft het mogelijk dit werk onafhankelijk te blijven doen.
Je kunt met iDeal doneren via deze link: https://bunq.me/republiekallochtonie
Meer over Engeland, extreemrechts, klassisisme, racisme, xenofobie.
