Home » Blog » Opinie » Misschien toch maar een kopje thee drinken?

Misschien toch maar een kopje thee drinken?

In opinie door Thijl Sunier op 02-02-2015 | 09:59

Door: Thijl Sunier

Terwijl Europa op zijn kop stond na de aanslagen in Parijs was ik op werkbezoek in Indonesië. Ook daar was de aanslag voorpaginanieuws, maar de roering was niet te vergelijken met de storm die in Europa woedde. Toen ik terugkwam was het stof enigszins neergedaald en kon ik met enige distantie de commentaren tot mij nemen.

Na de verwarring, de boosheid, de kakofonie van berichten en de over elkaar buitelende meningen volgden de voorspelbare rituelen. Eerst de grote demonstratie in Parijs zonder een duidelijke agenda. Mensen komen bij elkaar om hun woede en verontwaardiging te uiten, vergelijkbaar met de Witte Mars in België in 1996 naar aanleiding van de zaak Dutroux, of de Lawaaibijeenkomst op de Dam na de moord op Theo van Gogh in 2004. Juist het open en algemene karakter van de bijeenkomst brengt veel mensen op de been. Dat is goed, maar er liepen ook een aantal regeringsleiders mee die met bedenkelijke politieke motieven naar Parijs waren gekomen om zich te positioneren in een internationaal diplomatiek krachtenveld.

Daarna volgden de commentaren in de kranten en tijdschriften en trok het leger van deskundigen langs de actualiteitsprogramma’s. Op Internet en op Twitter de gebruikelijke ranzige commentaren en de oorlogsverklaringen aan alle moslims. Anderzijds gelukkig ook veel tegengeluiden en een aantal gedegen analyses. Dan de grote eindfinale op 22 januari, een programma van de gezamenlijke omroepen met het thema ‘jouw vrijheid, mijn vrijheid’, waarin een keur van bn’ers en (weer) deskundigen aan het woord komt. Bas Heijne noemde dat in de NRC zo mooi de nationale gebedsmolen.

Of het nu gaat om de chocoladeletter-journalistiek van de Telegraaf of de genuanceerde berichtgeving in de NRC, al vrij snel ontwikkelde zich een consensus dat de aanslag op Charlie Hebdo een aanslag op het vrije woord is. De vrijheid van meningsuiting staat na de afschuwelijke aanslagen weer op eenzame hoogte in de berichtgeving en krijgt een welhaast sacrale status. Mij bekroop al snel een gevoel van déja-vu, maar meer nog was ik geschokt over oppervlakkigheid van het debat (enkele bekende uitzonderingen daargelaten), de neiging elkaar te overschreeuwen of te overtroeven met niets zeggende oneliners (de meest gehoorde op dit moment: ‘niet elke moslim is terrorist, maar elke terrorist is wel moslim’), en het volledig langs elkaar heen praten van de lange rij deskundigen. Ik moet na enkele weken constateren dat wat de analyses betreft we geen millimeter zijn opgeschoten. Niets nieuws onder de zon, geen poging een stap verder te komen. Je kunt de opeenvolging van gebeurtenissen na de aanslagen bijna naadloos vertalen naar de nadagen van de moord op Theo van Gogh tien jaar geleden. En helaas ook deze keer wordt de toch al broze relatie tussen moslims en niet-moslims weer op scherp gezet.

Het deskundigencircus
Maar betekent die consensus ook dat er overeenstemming bestaat over de implicaties van de aanslagen, de oorzaken, de gevolgen en de noodzakelijke stappen? Zeker niet. Achter de schijnbare nationale consensus gaat een zee van meningsverschillen schuil over oorzaken en gevolgen. Daaruit blijkt dat er eigenlijk helemaal geen overeenstemming bestaat over wat vrijheid van meningsuiting betekent. Vrijheid van meningsuiting wordt andermaal een stoplap om het eigen gelijk te presenteren. Net als bij eerdere gebeurtenissen met een grote maatschappelijke impact laten deskundigen van zich horen. Zij moeten de honger naar duiding bij het publiek stillen en dus komen zij met hun eigen verklaringen en interpretaties van de gebeurtenissen. Elk van die interpretaties heeft zijn eigen aanhangers, zijn eigen deskundigen met hun eigen theorieën en oplossingen, en hun eigen politieke lobby. Rond oorzaken, gevolgen en middelen vindt een rituele dans plaats zonder dat dit de discussie echter een stap verder brengt.

Ten eerste is daar het veiligheidsdiscours waarin vrijheid wordt opgevat als een vanzelfsprekend, maar niet nader gedefinieerd kenmerk van ‘onze’ samenleving. Die vrijheid wordt ‘van buiten’ bedreigd door een vaag gedefinieerd kwaad dat dient te worden bedwongen. Een aanslag op de vrijheid van meningsuiting is een aanslag op onze veiligheid. Het veiligheidsdiscours gaat over de internationale politieke situatie en de opstelling van Nederland in de bestrijding van Taliban, IS, of al-Qaida. Maar het gaat natuurlijk ook over jihadi’s van eigen bodem en Syrië-gangers. De commentaren en analyses gaan niet over de oorzaken van geweld en dreiging, noch over wat we nu eigenlijk moeten verstaan onder vrijheid van meningsuiting. Het gaat om de vraag hoe het gevaar te kunnen indammen. Het is de taal van de dijkbewaarder die waarschuwt voor het opkomend water. Als een groepje terroristen een aanval uitvoert op de redactie van een tijdschrift dan heeft het veiligheidssysteem gefaald. Het is kennelijk niet relevant om te begrijpen waarom zij die aanval uitvoeren.

De deskundigen die zich bezighouden met de internationale politieke situatie hameren op de noodzaak van effectieve bewapening, internationale militaire samenwerking en uitwisseling van logistieke informatie en benadrukken dat het allemaal nog meer en nog beter moet. Binnenlandse veiligheidsdiensten praten over de verbetering van informatiestromen en een effectievere controle op het doen en laten van bepaalde figuren en netwerken. Dick Schoof, de gewichtigdoenerige veldwachter Bromsnor van de terrorismebestrijding, leeft in een wereld van veiligheidsscenario’s, risicoberekeningen en inlichtingenmanagement. Voor hem en voor zijn baas minister Opstelten gaat het om de efficiency en effectiviteit van terreurbestrijding. De vrijheid van meningsuiting is vooral een kwestie van controle en effectief ingrijpen. Eigenlijk is het volkomen zinloos om deze deskundigen uit te nodigen voor een interview want het standaard antwoord is dat gezien de veiligheidssituatie niets gezegd kan worden over de noodzakelijke maatregelen. Over de ‘collateral damage’ die de securitisering van de samenleving met zich meebrengt en wat dat betekent voor diezelfde vrijheid van meningsuiting, vernemen we niets van deze terrorismebestrijders.

Het veiligheidsdenken wordt maatschappelijk en politiek gevoed door het islamiseringsdiscours. De aanslagen zouden een direct uitvloeisel zijn van islamisering van ‘onze’ samenleving. Hier trekt weer een heel andere stoet van deskundigen voorbij. Wat islamisering nu eigenlijk precies betekent, en wat het probleem is vernemen we niet, maar duidelijk is wel dat het gaat over de veronderstelling dat de aanwezigheid en zichtbaarheid, de aanhang, en de invloed van de islam in Europa toeneemt. Zo wordt elke nieuwbouwmoskee al snel een teken van (ongewenste) islamisering. De angst voor die vermeende islamisering is niet op feiten gebaseerd, maar op emoties en veel ‘fact-free politics’. Het vormt een belangrijke voedingsbodem voor de polarisering van het maatschappelijk debat. Islamisering appelleert aan een gevoel dat we de greep op de zaken dreigen kwijt te raken.

Het aantal moslims in Europa is al jaren stabiel en neemt zelfs af. Voor een groeiend deel van de mensen met een islamitische achtergrond neemt het belang van de islam af en er zijn ook geen aanwijzingen dat het aantal moslims met radicale opvattingen toeneemt. Wat wel is toegenomen steeds nadat er een aanslag op Europese bodem werd gepleegd is de perceptie dat radicale opvattingen terrein winnen. Dit dus in weerwil van de feiten. Het predicaat radicaal heeft zo in betrekkelijk korte tijd een bedenkelijke betekenis gekregen en is net als vrijheid van meningsuiting een stoplap voor alles wat ‘niet deugt en gevaarlijk is’. In de jaren negentig noemde Tony Blair zijn partij nog het ‘radicale midden’ en nog maar een paar jaar geleden nam het CDA dat over. Dat zou nu waarschijnlijk niet meer uit de kast getrokken worden.

Oorlogshitsers
Het sterk toegenomen gebruik van sociale en andere media heeft er mede toe geleid dat gebeurtenissen en opvattingen steeds indringender bij mensen binnenkomen. Bij een aanslag zoals die in Parijs spinnen vooral diegenen garen die gebaat zijn bij verdere polarisatie en maatschappelijke spanning om daarmee hun achterban te verstevigen. Aan de ene kant zijn dat natuurlijk de desperado’s zelf die dergelijke aanslagen plegen en de woordvoerders en ideologen daarachter. Hoe sterker de anti-islam gevoelens in Europa zijn, hoe meer zij zich kunnen profileren als de ware bestrijders van die ‘verdorven wereld’. Zij doen dat via moderne media op een wereldschaal in een bizarre combinatie van het publiekelijk uitvoeren van terreurdaden, welhaast als theateropvoering, en het presenteren van romantische beelden over een ideale maatschappij. De talloze IS filmpjes die op Internet te vinden zijn brengen dit scherp in beeld. De publiekelijke onthoofdingen door IS zijn in eerste instantie bedoeld voor het schokeffect en de media-impact, maar zijn die gruwelijker dan de onthoofdingen in Saoedi-Arabië waar dezer dagen westerse regeringsleiders hun opwachting maken na het overlijden van hun bondgenoot koning Abdullah?

Aan de andere kant zijn aanslagen als die in Parijs natuurlijk een geschenk uit de hemel voor xenofobe en islamofobe politici en bewegingen in Europa. Pegida in Duitsland en de PVV in Nederland krijgen ‘hun bewijzen’ dat de islam niet deugt als het ware op een presenteerblaadje aangereikt. De angst die de aanslagen bij de bevolking teweegbrengt wordt gebruikt om te waarschuwen voor de geleidelijke islamisering van de maatschappij en de vermeende aanwas van de moslimbevolking. De watermetafoor werd enige jaren geleden al door Wilders geformuleerd toen hij het over een ‘tsunami van moslims’ had en in november vorig jaar kwam PVV-kamerlid de Graaf met zijn abjecte stelling dat de Nederlandse eigenheid door immigratie en ‘de baarmoeder’ om zeep wordt geholpen.

Maar het is zeker niet uitsluitend het handelsmerk van islamofobe extreem rechtse politici en bloggers die haat prediken en de oorlog verklaren aan alle moslims. Het idee dat het aantal moslims toeneemt, evenals de zichtbare uitingen van de aanwezigheid van de islam en dat deze groei gepaard gaat met toenemende intolerantie jegens andersdenkenden is wijdverbreid. Radicalisering wordt dan uitgelegd als een simpel gevolg van de letterlijke uitvoering van wat in de islamitische bronnen staat en wat door religieuze gezagsdragers wordt uitgedragen. Voor aanhangers van dit soort opvattingen is het, overigens problematische onderscheid tussen ‘gematigde moslims’ en ‘radicale moslims’ niet relevant. Alle moslims zijn in hun ogen potentiele radicalen.

Al sinds enige tijd is ‘radicalisering’ als apart onderzoeksterrein ‘hot’ en komen de radicaliseringsdeskundigen als paddenstoelen uit de grond. Er zijn leerstoelen, onderzoekscentra, en opleidingsprogramma’s die zich op deze materie storten. Er gaat veel geld om in deze tak van sport. In de nasleep van de aanslagen in Parijs komen we in de media ook allerlei ervaringsdeskundigen tegen, variërend van (ex)moslims tot onderwijzers en buurtwerkers. Het ‘herkennen’ van radicalisering in de klas en op straat heeft sinds de moord op Theo van Gogh een ware vlucht genomen, een terrein waarop deze ervaringsdeskundigen zich expert achten. Nu is het op zichzelf niet verkeerd dat mensen die met jonge moslims werken en zicht hebben voor signalen en veranderingen in gedrag zich daarover uitspreken, maar niet zelden gaat dit herkennen gepaard met een schrijnend gebrek aan achtergrondkennis. Allerlei uiterlijke tekenen zoals bepaalde kleding worden onbekommerd aangewezen als indicatoren voor radicalisering. Uit reacties van moslims blijkt steeds opnieuw dat deze potsierlijke ‘diagnose methodes’ alleen maar leiden tot nog meer achterdocht en uitsluiting in de dagelijkse omgang met niet-moslims. We kijken er niet meer van op dat moslims iedere dag te maken krijgen met scheldpartijen en andere onaangename confrontaties. Het in de brand steken van moskeeën wordt steeds gewoner en steeds frequenter. Maar ach…’ze moeten niet zeuren, eigen schuld dikke bult.’

Het problematische van deze manier van kijken is dat het moslims collectief karikaturiseert, soms op kwaadaardige wijze door hen allemaal over een kam te scheren en te stellen dat met de aanslagen het ware gezicht van de islam wordt getoond zoals islamofobe politici dat plegen te doen, maar veelal ook door met een volstrekt gebrek aan kennis stigmatiserende uitspraken over de islam te doen. We krijgen dan geleerd aandoende indelingen in type moslims voorgeschoteld die geen enkele verklarende waarde hebben, maar die mensen reduceert tot passieve dragers van religieuze kenmerken. Inzicht in motieven, overwegingen en reflecties van betrokkenen zelf is kennelijk niet relevant.

De terrorist als psychiatrische patiënt
Een ander type verklaring dat we de afgelopen weken heel veel konden optekenen probeert juist alle verwijzing naar de rol van religieus gedachtengoed ondergeschikt te maken aan andere factoren. Er bestaat een soort ‘Verelendungs-theorie’ waarin radicalisering wordt beschouwd als een existentiële crisis. Deze theorie kent vele variaties zoals we de afgelopen weken hebben kunnen vaststellen. We zien een verwijzing naar armoede, ellende, ongelijkheid en uitsluiting, en als gevolg daarvan frustratie. Soms zijn verklaringen meer psychologisch van aard en wordt radicalisering beschouwd als een ‘mental disorder, maar even zo vaak wordt radicalisering gezien als het gevolg van mislukte integratie. Vroeger, toen integratie nog stond voor gelijke en gelijkwaardige deelname aan de samenleving, zou dit nog plausibel hebben geklonken. Tegenwoordig staat integratie echter steeds meer gelijk aan culturele assimilatie en kunnen we de minister van Sociale Zaken keer op keer horen benadrukken dat jonge moslims moet worden geleerd hoe ‘onze’ maatschappij in elkaar zit en welke grondwaarden hier gelden. Zou dat enige indruk maken op jonge moslims, geboren en getogen in Nederland, die als gevolg van terreurdaden en hun nasleep dagelijks moeten ervaren hoe groot de kloof is tussen moslims en niet-moslims? Ik betwijfel dat.

De pedagogische ondertoon in het integratievertoog herbergt nog een andere vooronderstelling namelijk dat deze jonge moslims helemaal niet voor de vrijheid van meningsuiting zijn, maar dat ze uiteindelijk wel zullen inzien dat ‘onze’ waarden superieur zijn aan hun religieuze wereldbeeld. Dat is nogal wat. Kennelijk is een fundamenteel ander wereldbeeld in dit geval niet zomaar een andere opvatting over het goede leven, maar een opvatting die voortkomt uit een fundamenteel gebrek aan inzicht in onderliggende universeel geachte principes. Een aantal commentatoren heeft de afgelopen weken gewezen op de dubbele moraal waarmee de vrijheid van meningsuiting wordt verdedigd. Ongewenste meningen en opvattingen kunnen rekenen op een flinke weerstand, niet zozeer omdat de vrijheid van mening ontzegd wordt, maar omdat ‘onze waarden’ kennelijk buiten kijf staan. Vrijheid van meningsuiting is okay maar dan wel op ‘onze’ voorwaarden.

‘Why do they hate us?’ vroeg de toenmalige Amerikaanse president Bush tijdens een toespraak in het Congres daags na de aanslagen op de Twin-Towers in New York in 2001. Hij verwoordde daarmee waarschijnlijk een gevoel van veel Amerikanen, maar toonde ook een totaal gebrek aan inzicht in de wereldverhoudingen van die tijd. Dat zien we nu weer. In de tijd dat hier in Europa een aanslag plaatsvond waarbij 12 mensen omkwamen, en kort erna nog een keer vier, vielen er in Noord-Nigeria waarschijnlijk 2000 doden bij een aanval door Boko Haram en in december werden bij een aanval van de Taliban in Pakistan op een school 140 kinderen gedood. Waarom krijgen dat soort gebeurtenissen veel minder aandacht in de media en waarom horen we zo weinig dat verreweg de meeste slachtoffers van islamitisch geïnspireerde terreur zelf moslim zijn? Dat kan niet alleen verklaard worden door de veelgehoorde stelling dat wat ver weg en uit het zicht van de media plaatsvindt, niet invoelbaar is. Het verschil zit hem ook in het verschil in inzet tussen de gebeurtenissen: wat is voor wie belangrijk en waarom? Hier gaapt een tamelijk brede kloof en hier spelen machtsverschillen een cruciale rol.

Het is zonder meer belangrijk om rekening te houden met bepaalde gevoelens van buitensluiting en frustratie en aandacht te vragen voor de erbarmelijke omstandigheden waarin moslims zich soms bevinden, maar er schuilt ook een gevaar in een degelijke voorstelling van zaken. Door bepaalde (religieuze) idealen, hoe abject we die ook mogen vinden, af te doen als pathologische uitingen en te doen alsof radicale opvattingen vooral een probleem tussen de oren is, ontzeggen we deze moslims bij voorbaat eigen meningsvorming. Ze worden niet serieus genomen en juist dat is ontzettend belangrijk. Bijna veertig jaar geleden vonden in Nederland een aantal treinkapingen en gijzelingen plaats door Molukse activisten. Toen al zagen we een schrijnend gebrek aan aandacht van de kant van de overheid en de media voor de politieke achtergronden van die terreurdaden en werden hun acties al snel voorgesteld als een integratieprobleem. Ook na de terreurdaad van Anders Breivik in Noorwegen werd hij voorgesteld als een eenling die de weg was kwijtgeraakt. Er was nauwelijks aandacht voor het feit dat zijn daad een rechtstreeks gevolg was van de groeiende xenofobie in Europa.

‘Not in my name’
Blijft over de prangende vraag wie hier namens wie spreekt als terroristen in naam van de islam dood en verderf zaaien. Toen enige maanden geleden IS aan zijn opmars begon werd door veel mensen de vraag gesteld waarom ‘de moslims’ niet openlijk protesteren tegen de gruweldaden van de beweging. Die vraag werd ook nu weer door een aantal commentatoren gesteld. Zo meende Vuijsje in de NRC dat moslims een verantwoordelijkheid hebben. Hoezo verantwoordelijkheid? Voor wie of voor wat? En wie zijn eigenlijk ‘de moslims’? Kennelijk is die schuldvraag zo prangend en ook zo politiek comfortabel dat wordt genegeerd dat moslim woordvoerders, imams en andere vertegenwoordigers van islamitische gemeenschappen massaal hebben geprotesteerd tegen de aanslagen en dat is niet de eerste keer. Moslims in Europa worden nog steeds uitgesloten van ‘wij’. ‘Wij’ zijn de samenleving, moslims ‘de rest’. Een staaltje van selectieve perceptie. Natuurlijk moet je je als moslims verhouden tot de claims die terroristen maken in naam van hun religie, maar dat is wat anders dan met een generaliserende pennenstreek alle moslims maar over een kam scheren en aan de andere kant van de lijn zetten. Dat is niet alleen dom, dat is volkomen onterecht.

Ik verwacht dat in de nabije toekomst de vraag wie het recht en gezag heeft namens de islam spreken steeds belangrijker wordt. Dat zal een steeds belangrijker criterium worden in discussies zoals die nu plaatsvinden. Naarmate moslims in Europa mondiger worden en het relatieve aandeel onder hen van geboren en getogen Europeanen groter wordt, zullen zij niet alleen vaker het recht opeisen mee te bepalen hoe de samenleving eruit ziet, maar ook eisen dat de toenemende diversiteit onder moslims erkend moet worden. Dat zal ook van invloed zijn op de vraag hoe en onder welke voorwaarden vrijheid van meningsuiting gestalte krijgt. Dat zal voor het islamofobe volksdeel geen indruk maken, maar het is wel een kwestie die zich steeds meer zal aandienen.

Hoe nu verder? Laten we eens stoppen met die overdaad aan theorieën en verklaringen en laten we eens kijken wat er wel gebeurt in plaats van altijd maar weer benadrukken dat het allemaal steeds slechter wordt. Terwijl een paar desperado’s de redactie van een tijdschrift uitmoorden, vinden er tegelijk allerlei initiatieven plaats onder moslims om te zien hoe te voorkomen dat jongeren zich laten leiden door mooie praatjes van ronselaars. Op de korte termijn zullen de aanslagen de klok helaas weer terugzetten, maar op de langere termijn zullen we toch met elkaar moeten omgaan. We moeten beseffen dat we leven een toestand van ‘deep pluralism’ zoals de antropoloog Hefner het formuleert. Misschien is het helemaal niet gek om maar weer eens een kopje thee met elkaar te gaan drinken. Dat is niet naïef, dat is pure noodzaak.

Thijl Sunier is hoogleraar Islam in Europese samenlevingen aan de afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de VU. Meer van en over Thijl op Republiek Allochtonië vindt u hier

Dit blog is een bewerking van een lezing die hij donderdag 29 januari hield voor de Studenten Unie Nederland aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. De bijdrage van Roemer van Oordt op die avond vindt u hier

Meer over en naar aanleiding van de aanslagen in Parijs: hier

Meer over islamofobie en moslimhaat: hier en over islamisering: hier

Volg Republiek Allochtonië op twitter of like ons op facebook.  

Waardeert u ons vrijwilligerswerk? U kunt het laten blijken door een bijdrage over te maken op rekeningnummer NL12INGB0006026026 ten name van de stichting Allochtonenweblog te Amsterdam. Met een donatie van 5 euro zijn we al blij. Meer mag ook! 



 

Meer over aanslagen, charlie hebdo, deskundigen, is, islam, islamisering, islamofobie, moslimhaat, moslims, pegida, pvv, radicalisering, terreurdaden, thijl sunier, veiligheid.

Reacties