Home » Blog » Opinie » Het witte ongemak: van zelfgenoegzaamheid tot kritisch zelfonderzoek

Het witte ongemak: van zelfgenoegzaamheid tot kritisch zelfonderzoek

In opinie door Marjan Boelsma en André Kaïjim op 12-06-2015 | 12:21

"Bij racisme gaat het over economische, militaire, culturele en politieke macht van de ene groep over de andere. Zolang witte mensen hierin de dominante groep zijn is het niet mogelijk dat witte mensen slachtoffer zijn van omgekeerd racisme. Witte mensen zijn nergens op grond van hun huidskleur, vandaag noch in het verleden, zo lang en intensief slecht behandeld, uitgebuit, vernederd, uitgesloten en ontmenselijkt als zwarte mensen en mensen van kleur."

Dat schrijven Marjan Boelsma en André Kaïjim in een reactie op een ingezonden artikel van Charles van den Broek.

‘People who shut their eyes to reality simply invite their own destruction, and anyone who insists on remaining in a state of innocence long after that innocence is dead turns himself into a monster’ - James Baldwin

Ontkenning en bagatellisering van racisme blijven in Nederland een hardnekkig verschijnsel. Alleen al een suggestie van discriminatie en racisme wordt met ongeloof en agressie ontvangen.
Als een zwarte vrouw, Sylvana Simons, het waagt om publiekelijk het racistische woordgebruik van een witte man, Simek, aan de orde te stellen wordt zij ter verantwoording geroepen. Simek zet zichzelf neer als slachtoffer, bagatelliseert en beroept zich op zijn ‘goede bedoelingen’. Sylvana Simons werd daarna vooral door witte mannen in vaak vulgaire en kwetsende bewoordingen beschuldigd van strategisch slachtofferschap en overgevoeligheid. Zij, de boodschapper van het slechte nieuws, wordt geproblematiseerd en vernederd.
De samenhang tussen racisme, de witheid van onze samenleving en ons slavernijverleden als basis van dit soort ‘incidenten’ wordt niet aan de orde gesteld. Simek, en velen met hem, ontduiken keer op keer de verantwoordelijkheid voor het in stand houden van onze racistische samenleving. Mensen kunnen kritiekloos de meest racistische opmerkingen maken en tegelijkertijd bezweren dat ze niet racistisch zijn. Racistisch? Dat zijn de anderen. De witte Nederlander ziet de ongelijkheid in behandeling, het institutionele racisme doorgaans niet als een product van historische, sociale, economische, onderwijskundige en politieke omstandigheden.

Witte (on)gevoeligheid
Witte mensen reageren als gestoken als ze worden aangesproken op racisme, witte suprematie en slavernijverleden en voelen ‘raciale stress’ zoals Robin DiAngelo het noemt. (zie ook hier) Hij/zij die deze stress veroorzaakt wordt gestraft, geïsoleerd en krijgt het vroeger of later betaald gezet. We voelen het ter discussie stellen van onze raciale kijk op de wereld als het in twijfel trekken van onszelf als goede, morele mensen en onze rechtmatige positie in de maatschappelijke hiërarchie. We voelen elke poging om ons te verbinden met het systeem van racisme als zeer onaangenaam; een morele belediging.

Een aantal voorbeelden van hoe witte gevoeligheid (‘White fragility’, DiAngelo) werkt: als er wordt gesuggereerd dat het gezichtspunt van jou als witte persoon niet objectief is omdat hij/zij spreekt vanuit witheid; als mensen van kleur en zwarte mensen spreken vanuit hun eigen raciale perspectief en zo het witte taboe om openlijk over ras te spreken wordt getrotseerd; als mensen van kleur en zwarte mensen ervoor kiezen de raciale gevoelens van jou als witte niet te ontzien en daarmee je behoefte en je geclaimde recht als witte op raciaal gemak ondermijnen; het krijgen van feedback op je gedrag dat een racistische impact heeft en daarmee je witte raciale onschuld in twijfel trekt; een mede witte persoon die je niet ondersteunt in je raciale blik op de wereld en daarmee vermeende witte solidariteit ter discussie stelt.
Witte mensen valt het ook moeilijk om te erkennen dat ze ook als individu onderdeel uitmaken van de witten als groep en dat mensen van kleur niet maatschappelijk dezelfde kansen en mogelijkheden hebben. Meritocratie is een fabeltje. Je kunt als individuele witte man of vrouw tegen racisme zijn en ondertussen profiteren van de verdeling en bezit van middelen in handen van je witte medemensen. Individualisme maskeert hoe onze rijkdom gedurende vele generaties is vergaard en verdeeld en wie daarvan het meest profiteert.
Het verschil tussen een individueel vooroordeel en een systeem van ongelijke, geïnstitutionaliseerde raciale macht is fundamenteel. Vaak wordt het argument gebruikt dat er ook succesvolle en rijke zwarte mensen en mensen van kleur bestaan, zoals bijvoorbeeld Oprah Winfrey en Umberto Tan. Individuen worden losgekoppeld van de groep. Als individu van kleur kun je aan tafel zitten met machthebbers, maar een overweldigende meerderheid van beslissers is wit. Witte mensen kunnen in hun leven vele obstakels tegenkomen, maar systematisch racisme zit daar niet bij.
Ebissé Rouw schrijft in het NRC dat de Nederlandse literatuur te wit blijft en vraagt zich af: ‘Zouden we niet een keer het debat moeten aangaan over de mechanismen die deze ‘tweedeling’ in de literatuur mogelijk maken en in stand houden?’ In zijn reactie ontwijkt Jan Kuitenbrouwer precies deze vraag en verdedigt badinerend de illusie van gelijke kansen, zich onbewust van zijn witte perspectief.
Geen witte suprematie en wit privilege willen zien en erkennen betekent dat je ook geen besef hebt van de geschiedenis, van context, van oorzaak. Historicus en opiniemaker H. van der Horst geeft daar een sterk staaltje van weg: ‘De leer van white privilege is dan ook racisme van het zuiverste water. Zij verdient scherpe bestrijding van alle democraten en alle burgers die de mensenrechten zijn toegedaan. Het enige antwoord is een cordon sanitaire. Net als bij andere vormen van uiterst rechts die de opbouw frustreren van een maatschappij met werkelijk gelijke rechten voor iedereen.’ Van der Horst, en velen met hem, draagt de ‘last van witheid’: ze leven in fabeltjesland en worden ook nog serieus genomen ('The burden of whiteness is this: You can live in the world of myth and be taken seriously' Ta-Nehisi Coates.) 

Racisme in Nederland en Europa
De stelling dat iedereen in Nederland gelijke kansen heeft en dat we in een tolerante en racismevrije samenleving leven is onhoudbaar. Bijna de helft van de discriminatiemeldingen bij antidiscriminatiebureaus gaan over ras (49%): slechts een topje van de ijsberg. Verder blijkt uit onderzoek (Höverman, Küper en Zick, 2011) dat intolerantie en vooroordelen wijdverbreid zijn in Nederland. Uit dat onderzoek blijkt onder andere dat bijna een derde van de respondenten gelooft in het bestaan van een natuurlijke hiërarchie tussen zwarte en witte volken.
Institutioneel en structureel racisme zijn een wereldwijd verschijnsel van Apartheid, waarbij een witte minderheid ten koste van een meerderheid rijkdom en voorrechten najaagt. Racisme en de daarmee gepaard gaande uitsluiting, discriminatie en xenofobie in Europa zijn door inmiddels vele rapporten met overtuigend bewijs aangetoond. Instellingen als de European Union Minorities and Discrimination Survey (EU-MIDIS), European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) en de European Commission against Racism and Intolerance (ECRI) hebben vastgesteld dat racisme verantwoordelijk is voor economische en politieke ongelijkheid en de oorzaak is van discriminatie op de arbeidsmarkt, in de gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting enz. Dit nieuws wordt amper gehoord in kringen van de machthebbers en opiniemakers, alsof een zwart leven er weinig tot niets toe doet. De Engelse journaliste Tamara Gausi (met Malawische ouders) over de media: ‘Eerlijk gezegd ben ik het zat om voortdurend zwarte mensen dood te zien gaan. Of het nu in Baltimore is of in de Middellandse Zee, in de media is het bijna normaal dat zwarte mensen doodgaan, en dat is een verschrikkelijke boodschap.’

Omgekeerd racisme?
Bij racisme gaat het over economische, militaire, culturele en politieke macht van de ene groep over de andere. Zolang witte mensen hierin de dominante groep zijn is het niet mogelijk dat witte mensen slachtoffer zijn van omgekeerd racisme. Witte mensen zijn nergens op grond van hun huidskleur, vandaag noch in het verleden, zo lang en intensief slecht behandeld, uitgebuit, vernederd, uitgesloten en ontmenselijkt als zwarte mensen en mensen van kleur.
Als je witheid aan de orde wordt gesteld dan refereert dat aan het systeem van discriminatie dat zich baseert op een kunstmatige ideologie van raciale macht en voorrechten. Kunstmatig omdat wetenschappelijk is aangetoond dat er maar één ras bestaat: het menselijk ras. Witte suprematie, wit privilege en raciale onderdrukking gaan samen. Witte mensen die niet tot de heersende macht behoren kunnen worden onderdrukt op basis van hun klasse, gender, seksuele oriëntatie, religie, culturele etniciteit, leeftijd, fysieke mogelijkheden en politieke mening. Tegelijkertijd blijven ze in vergelijking met mensen van kleur bevoorrecht. Zwarte mensen bevinden zich in een situatie waaraan ze zich door hun huidskleur geen moment kunnen onttrekken.
Witte mensen dragen niet de sociale en psychische last van ras. Zij zijn vrij daarvan. Maar racisme is een wit probleem en de last hoort bij hen. Of het wel of niet zo is bedoeld: de praktische effecten van een systeem dat lange tijd voortdurend het ene ras benadeelt en het andere bevoordeelt is een racistische systeem.

Racisme en slavernijgeschiedenis
‘Voordat je een remedie bedenkt moet je eerst de principes begrijpen’ (Steve Biko). Antiracisme is onmogelijk zonder besef van ons koloniale slavernijverleden, migrantengeschiedenis en de impact daarvan op onze huidige maatschappij. Erkenning, excuses en reparatie door Nederland vanuit de verantwoordelijkheid voor bijna drie eeuwen slavernij zijn daarvoor essentieel.
De trans-Atlantische slavenhandel heeft gedurende bijna 3 eeuwen ongeveer 12,5 miljoen tot slaaf gemaakte mensen geketend van Afrika naar Noord- en Zuid-Amerika gebracht. Ongeveer 2 miljoen tot slaaf gemaakte Afrikanen overleefden de tocht niet. De kolonisten (Spanjaarden, Portugezen, Nederlanders, Britten, Fransen, Denen, Zweden, Brazilianen en Noord-Amerikanen) wilden een goedkope winstgevende productie van suiker, koffie, indigo en andere goederen die de aristocratie van de desbetreffende landen eisten. De WIC was verantwoordelijk voor het vervoer van ruim 550.000 tot slaaf gemaakte Afrikanen.
In zijn boek Daar werd wat gruwelijks verricht bespreekt Reggie Baay de onbekende geschiedenis van de slavernij in Nederlands Oost-Indië. Het blijkt dat nog eens 600.000 tot 1.000.000 mensen in het bezette Indonesië door de VOC tot slaaf zijn gemaakt. Verder schrijft hij dat er nog tot aan de dekolonisatie (1949) tot slaaf gemaakte mensen in Indonesië aanwezig waren.
De slavenhandel omvatte 10 generaties mensen en is nog maar 6 generaties geleden officieel afgeschaft. In onze wereldgeschiedenis staat het te boek als één van de grootste misdaden tegen de mensheid. Het demografische effect op de lange termijn maakte Afrika mede kwetsbaar voor de latere kolonisatie. De lucratieve handel in en het gebruik van tot slaaf gemaakte Afrikanen legden de basis voor de industrialisatie van het westen, de huidige post/neokoloniale verhoudingen en onze huidige welvaart.
Tot slaaf gemaakte Afrikanen werden als vracht verhandeld en behandeld. Zij werden beroofd van hun vrijheid en tot eigendom van hun witte meester gemaakt. De Nederlandse regering informeerde het parlement in 1821 dat de tot slaaf gemaakte Afrikanen als zaken werden beschouwd en niet als mensen. In de woorden van de Nederlandse regering waren zij ‘het eigendom van hun meester: non sunt personae sed res.’ (“Tussen onderdanen, rijksgenoten en Nederlanders. Nederlandse politici over burgers uit Oost en West en Nederland 1945-2005”, Guno Jones.)

Nederland schafte als één van de laatste landen in 1863 de slavernij af. De witte eigenaren van de tot slaaf gemaakte Afrikanen, eigenaren of aandeelhouders van plantages en eigenaren van particuliere tot slaaf gemaakte mensen in Suriname, de Antillen en in Nederland werden financieel gecompenseerd. In Suriname werden de voormalige tot slaaf gemaakte mensen verplicht om nog 10 jaar als goedkope werkkracht te werken voor de plantagehouders.

Tot op de dag van vandaag ondergaan de mensen van Afrikaanse afkomst de traumatische gevolgen van de eeuwenlange slavernij. De Verenigde Naties stelde vast dat in de hele wereld met name de mensen van Afrikaanse afkomst kwetsbaar zijn voor racisme en marginalisatie. In 2014 heeft de VN voor de komende tien jaar het Decennium voor mensen van Afrikaanse Afkomst afgekondigd met als thema erkenning, rechtvaardigheid en ontwikkeling. Hiermee onderneemt men actie om de beschadigende erfenissen van de slavernijgeschiedenis te herstellen .

De landen in het Caribische gebied verenigd in Caricom (Caribbean Community and Common Market) hebben een herstel- of reparatie actieplan van 10 punten opgesteld . Dit plan omvat onder andere de eis voor formele excuses van de landen die de trans-Atlantische slavenhandel (dus ook Nederland) bedreven. Verder eist men ontwikkelings- en rehabilitatieprogramma’s voor de nazaten van de tot slaaf gemaakte Afrikanen en voor de inheemse bevolking die van een gemeenschap van 3 miljoen in 1700 door de kolonisten is uitgeroeid tot minder dan 30.000 mensen in 2000. De overlevenden bleven getraumatiseerd en zonder land achter en behoren tot de meest gemarginaliseerde sociale groep binnen de regio. Verder eist men kwijtschelding van de binnenlandse en internationale schulden. De opeenvolgende Caribische regeringen werden en worden dagelijks geconfronteerd met de enorme armoede en daarmee samenhangende vele problemen uit slavernij en kolonialisme geërfd. Tot nu toe is er door de Europese staten geen politieke poging gedaan om de slepende effecten van kolonialisme en slavernij te erkennen en de rampzalige erfenis te herstellen. Echter, om raciale gelijkheid te bereiken moeten witte mensen erkennen wat de basis vormde voor het vestigen van de witte suprematie.

Al generaties lang verschaft het Nederlandse onderwijs geen accurate kennis over racisme, raciale onderdrukking en de slavernijhandel door Nederland, het verzet en de huidige gevolgen daarvan. Melissa Weiner , een Amerikaanse sociologe, bestudeerde 203 lesboeken in het Nederlandse basisonderwijs ((E)RACING SLAVERY Racial Neoliberalism, social forgetting, and scientific colonialism in Dutch Primary School History Textbooks, Melissa F. Weiner, 2014 ). De resultaten geven een onthutsend en onthullend beeld. In 96 boeken werd iets over slavernij gezegd en in maar 49 boeken werd de zwarte slavernij in de Nederlandse koloniën genoemd. Over het verzet van de tot slaaf gemaakte Afrikanen op de plantages werd maar in 10 boeken gerept. De nadruk wordt gelegd op hoe zwaar het was voor de witte slavenhouders. In slechts één boek wordt het huidige racisme in Nederland benoemd.

Antiracisme
Wat er in het verleden is gebeurd is je niet als jouw persoonlijke fout aan te rekenen, maar de huidige situatie als gevolg van dat verleden is onze collectieve verantwoordelijkheid. In onze samenleving ligt er veel nadruk op het individu. Dat weerhoudt veel witte Nederlanders ervan zich te beschouwen als lid van een bepaalde raciale groep. Wanneer witte mensen racistisch handelen slaat dat uitsluitend op die witte mensen, niet op jou. Deze houding bemoeilijkt ons zicht op institutioneel racisme. Een algemene misvatting is dat racisme een bewust gehanteerd vooroordeel is; dus als je niet bewust iets racistisch vertelt of doet, kun je ook geen racist zijn, en dus ook niet slecht. Bij racisme gaat het om een ideologie ter rechtvaardiging van uitsluiting, vernedering en hiërarchische ordening van groepen op grond van niet relevante criteria (raciale, culturele en etnische criteria).

Het wel of niet gebruik van termen als ‘blank’, ‘zwart(jes)’, wit en ‘neger’ roept weerstand en emoties op. Het is raadzaam om die benamingen te vermijden waarvan je weet, of tenminste kunt weten, dat die kwetsend, denigrerend of discriminerend zijn. Leidraad is dus de ontvanger, en niet de zender. Als witte Nederlander kun je niet zomaar het n-woord gebruiken met de opmerking dat je het niet kwaad bedoelt. Realiseer je dat voor zwarte mensen dit woord beledigend is en zeker van witte Nederlanders die amper iets van de slavernijgeschiedenis afweten. Het tegenargument van vrijheid van meningsuiting in deze context is natuurlijk bespottelijk en getuigt van een gering inlevingsvermogen. Ook het argument dat je zwarte mensen kent die wel onderling het n-woord gebruiken, jou dus legitimeert om het ook te gebruiken gaat volledig voorbij aan de context waarin dat woord wordt gebruikt. De ongevoeligheid van menig witte Nederlander in dit opzicht staat in schril contrast met zijn overgevoeligheid betreffende aantijgingen van discriminatie en racisme

We leven in een wit-dominante context. Witte mensen staan centraal in de media, in advertenties, veel rolmodellen zijn wit, veel onderwijzend personeel is wit, etc. etc. etc. Of je het nu wilt of niet, de boodschap dat wit superieur is, is onvermijdelijk. De Stichting Antiracistische Beeldvorming Europa (ERIF) stelt zich ten doel ‘negatieve representaties en stereotyperingen van mensen met een donkere huidskleur in kaart te brengen, kritisch te analyseren, te bespreken en te bestrijden.’ De website van ERIF is een geweldige bron van informatie in woord en beeld over dit onderwerp.

Durf de confrontatie aan te gaan met je eigen racisme, het racisme van andere witte mensen en het institutionele racisme. Antidiscriminatiebureaus kunnen een rol spelen in het aanbieden van trainingen in ‘kritische witheid’ en daarin zelf voorop gaan. Een ongemakkelijke heropvoeding is nodig. Herzie het geschiedenisonderwijs en de musea die alleen het witte perspectief weergeven. Geef accurate kennis over racisme, raciale onderdrukking en de huidige gevolgen van de slavernij door aan onze kinderen.

Steun actief de roep om excuus, erkenning en herstel in verband met het grote onrecht van ons slavernijverleden. Treedt op tegen stereotyperingen, zwarte sociale marginalisatie en discriminatie en het ontkennen daarvan.

Dit alles betekent dat je uit je comfortzone moet komen en je persoonlijke verdedigingsmechanismen van je moet afzetten en erkennen dat we allemaal bewust of onbewust racisme en discriminatie in stand houden. Durf aan het werk te gaan in je eigen witte kring en maak zo meer bondgenoten. Je bent daarmee de beste bondgenoot voor zwarte mensen en mensen van kleur. Het gaat niet om het alsmaar overtuigen van de zwarte gemeenschap dat je rekenschap neemt voor racisme en racistische structuren, maar doe dat duidelijk toe naar witte mensen. Lees de kritische artikelen van zwarte denkers die je een spiegel voorhouden en inspireren zoals van Egbert Martina en Simone Zeefuik . Gebruik je privilege om overal waar raciale onrechtvaardigheid is, in de winkel of in de hoogste bestuursorganen, dit aan de kaak te stellen. Zwijgen is medeplichtig zijn. De enige beloning voor het actief bestrijden van racisme en discriminatie ligt in je geweten en het vooruitzicht van een betere en rechtvaardige wereld. Bedenk dat je ‘Als wit persoon vrij bent om te gaan en staan waar je wilt. Er is niets dat jou ter verantwoording roept om lessen te trekken uit wat witte suprematie miskent. Doe het toch en doe het voor jezelf’ .

‘Not everything that is faced can be changed, but nothing can be changed until it is faced’ – James Baldwin

Marjan Boelsma (1951) is activist en gepensioneerd. Zij is werkzaam geweest in de GGZ en korte bij het antidiscriminatiebureau RADAR. Van 1974 tot 1994 was ze actief voor de bevrijdingsstrijd in Zuid-Afrika/Azania. Ze was VN waarnemer tijdens eerste algemene verkiezingen in Zuid-Afrika en werd onderscheiden door de NGO Umtapo Centre met Biko een International Peace Award (2010) en door de regering van Zuid-Afrika voor uitzonderlijke bijdrage gedurende de strijd van het volk van Zuid-Afrika tegen Apartheid (2007). Van Marjan Boelsma verscheen eerder op Republiek Allochtonië De witte is het probleem.

André Kaïjim (1952) heeft zijn hele leven in het middelbaar onderwijs gewerkt als docent Engels. Daarnaast heeft hij een aantal jaren een eigen taaltrainings- en vertaalbureau gehad. Binnen het onderwijs heeft hij, naast het lesgeven, allerlei (on)mogelijke taken op zich genomen. Sinds 2003 is hij werkzaam op het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam

Marjan Boelsma was door de redactie van Republiek Allochtonië gevraagd een reactie te schrijven op een ingezonden stuk van Charles van den Broek. Samen met André Kaïjim schreef Boelsma  dit algemenere artikel over racisme waarbij de auteurs ervoor kozen niet specifiek op het stuk van Van den Broek in te gaan.

Meer artikelen over discriminatie op dit blog hier
Meer over racisme hier

Volg Republiek Allochtonië op twitter of like ons op facebook.  

Waardeert u ons vrijwilligerswerk? U kunt het laten blijken door een bijdrage over te maken op rekeningnummer NL12INGB0006026026 ten name van de stichting Allochtonenweblog te Amsterdam. Met een donatie van 5 euro zijn we al blij. Meer mag ook! 
 

Meer over andré kaïjim, discriminatie, marjan boelsma, racisme.

Reacties